Баҳси Wikibooks:Китобҳои барҷаста

ДОНИШГОЊИ ДАВЛАТИИ ТИББИИ ТОЉИКИСТОН БА НОМИ АБЎАЛЇ ИБНИ СИНО

Ф.А.ШУКУРОВ., М.Ё.ХОЛБЕГОВ.,

ФИЗИОЛОГИЯ ќисми-1 Физиологияи умумї ќисми-2 Физиологияи системаи наќлиётї (дастури таълимї)

Душанбе – 2011

Мураттибон: Ф.А.Шукуров., М.Ё.Холбегов

Муќарризон; д.и.б., профессор Устоев М.Б. н.и.т.,дотсент Шањобова М.Ф.

Муњаррир; Юсупов А.И- н.и.ф., дотсент, директории маркази тарљумаи адабиёт ва истилоњоти соњавї .

ФИЗИОЛОГИЯ (дастури таълимї). Душанбе, «Хикмат», 2009, 254 сањ.

Комиссияи марказии методии Донишгоњи давлатии тиббии Тољикистон ба номи Абўалї ибни Сино аз 25 марти соли 2004 ба сифати дастури таълимї тавсия кардааст

ФИЗИОЛОГИЯИ НОРМАЛЇ ҲАМЧУН ФАН ВА АЛОҚАИ ОН БО ДИГАР ФАНҲОИ ТИББЇ

Калимаи физиология аз забони юнонї гирифта шуда, «Physic» табиат ва «Logos» таълимотро мефањмонад. Маънои луѓавии ин калима хулосаи умумиест, ки бо таърифи илмии фанни физиология айният надорад. Агар ба ибораи дигар гўем, физиология фаннест, ки љараёнњои њаётии дар организми том, узв, бофта ва њуљайрањо рўйдињанда, алоќаи зичу байнињамдигарии онњо ва робитаашонро бо муњити атроф њамаљониба меомўзад. Физиология илми таљрибавї мебошад. Њамаи ахбору маълумотњои он дар натиљаи гузаронидани таљрибањо дар њайвонњо, ки просессњои муњими њаётии организми одам ва њайвонњоро мефањмонанд, ба даст оварда шудааст. Физиологияи нормалї ќонуниятњои фаъолияти њаётии организми солим, механизмњои ба таъсири омилњои гуногун мутобиќшавии он ва нињоят устувории организмро меомўзад. Њангоми мўътадил будани муносибатњои дуљонибаи организм бо муњити атроф фаъолияти мўътадили тамоми узвњои организм ба амал меояд. Физиологияи нормалї ба таври умум асоси тамоми фанњои тиббї ба шумор меравад, зеро бе донистани љароёни мўътадили равандњои физиологї пизишк беморро муолиља карда наметавонад. Физиологияи нормалї таълими хотимавї дар ќисмати таълимї то клиникии биологию тиббии донишљуён мебошад, ки аз як тараф бо химия, физика, биология, биохимия, анатомия, гистология, аз тарафи дигар бо физиологияи патологї, фармокология, ва фанњои препедевтикии клиникї алоќаманд аст. Ин фан дар асоси муносибати тањлилию синтетикї бо бањодињии функсияњои гуногуни организми солим аз нуќтаи назари механизмњо ва танзими онњо таълим дода мешавад. Асоси илмии ин фан пешбинии вазъи фаъолият, ќобилияти корї ва саломатии инсон мебошад. Саломатї - солимии табиї, маънавї ва иљтимоии инсон мебошад. Саломатї ба инсон имконият медињад, ки муддати дароз ва фаъолона дар шароитњои гуногунї муњит кор ва фаъолият намуда, ба шароитњои номусоиди он тоб оварда муќовимат кунад то ин, ки суботкории хешро нигоњ дорад. Дараљаи саломатиро фаъолияти эътимодноки силсилањои алоњида, алоќа бо муњити атроф, ќобилияти корї, имконияти васеи мутобиќшавї, захирањои љавоб доданро ба таъсиротњои гуногун муайян мекунад. Њангоми аз њадд берун амал кардани ќуввањои муњовизаткунанда ва нигоњдоранда њолате ба вуќуъ мепайвандад, ки онро њолати муќобили беморї меноманд, ки вай боиси инкишофи беморї мегардад. Даврањои синусолї он даврањое мебошанд, ки барои интињои марњалаи муайяни инкишофи инсон заруранд. Ба њар як давра хусусиятњои сохторї, вазифавї, равонї, дараљаи мутобиќшавї ва инчунин хосиятњои љараёни беморї хос аст. Давраи батнї аз лањзаи обистании тухмњуљайра то таваллуд (9 моњ)-ро дарбар мегирад ва аз марњалаи рушди љанин (8 њафта) ва марњалаи рушди машима иборат мебошад. Дар марњалаи охир силсилаи њамил - машима- модар шакл гирифта амал мекунад. Ба кори муътадили ин силсила љараёнњои даврањои пеш ва баъд аз таваллуд вобастагї дорад. Дар давраи пешазтаваллуд рушди босуръати он сохторњое сурат мегирад, ки дар лањзаи таваллуд зиндагии тифлро дар шароити берунибатнї таъмин карда тавонад. Давраи баъдазтаваллуд аз лањзаи таваллуд то лањзаи фарорасии маргро дарбар мегирад. Ин давра дар навбати худ ба якчанд зердаврањо таќсим мешавад. А.Давраи синнусолии атфол; ки он боз ба даврањои 1)навзодї - то 28 рўз; 2)ширхорагї - аз 29-рўзагї то 1-солагї; 3)то мактабї - то 3 - солагї; 4)томактабї – то 7 - солагї; 5)сини поёнимактабї - то 12-13 солагї; 6)болои мактабї (давраи балоѓат) –аз 13 то 18-солагї барои писарон ва аз 12 то 16-солагї барои духтарон. Б.Даврањои синнусолии калонсолон. 1)Сини љавонї дар мардон 17-21 солагї, дар занон 16-20-солагї ; 2)сини балоѓатрасї; дар мардон 21-60 солагї, дар занон-20-55 солагї; 3)пиронсолагї; дар мардон -60-75 солагї, дар занон -55-75 солагї; 4)куњансолї; баъд аз 75-солагї; дарозумрї-беш аз 90- солагї. Дар марњалањои гуногуни онтогенез даврањои бўњроние (нозуке) вуљуд дорад, ки дар ин маврид бадан ба таъсири ангезандањои таъсиррасони муњит хело њассос мебошанд ва ба он даврањои: 1)инкишофи њуљайрањои љинсї (њосилшавии тухмакњо, тавлиди нутфа), 2)обистаншавї, 3)рубат (7-8 рўзи давраи љанинї), 4)инкишофи ибтидоии мењварии аъзо ва ташаккули машима (3- 8 њафтагии инкишоф), 5) марњалаи инкишофи босуръатї маѓзи сар, ташаккули узвњои асосї, тафриќаи дастгоњи таносул (њафтаи 15-24), 6) инкишоф, 7) давраи навзодї, 8) балоѓат (11-16солагї) дохил мешаванд.

АНГЕЗАНДАЊО

ЌОНУНЊОИ АНГЕЗИШИ БОФТАЊОИ МУТААСИРШАВАНДА

Њамаи љараёнњои физиологї бо таъсири муттаќобилаи омилњои муњити берунї ва дарунї вобаста аст. Њамаи њуљайрањои зинда ва бофтањо ќобилияти бо таъсири ангезандањо мутаасиршуданро доранд, ки дар натиља бофтањо њолати функсионалии худро таѓйир медињанд. Се њолати функсионалии бофтањоро аз њамдигар фарќ мекунанд:

1) оромї 2) бањаяљонои 3) боздорї.

Њолати оромї – љараёни нофаъоле мебошад, ки дар натиљаи он фаъолиятнокии хусусии бофтањо инъикос намегардад. Масалан: кашишхўрї, људокунии луоб, гузаронидани импулси асаб ва ѓайра. Њолатњои бањаяљоної ва боздорї љараёнњои фаъол мебошанд. Дар ваќти бањаяљон омадан фаъолияти хусусии бофтањо зиёд шуда, дар ваќти боздорї бошад фаъолияти хусусии бофтањо кам мешавад ё худ тамоман нест мешавад, вале ангезанда таъсирашро ба бофтањо давом медињад. Ба бофтањои организм њамеша ягон омил таъсир мерасонад, ки он дар дохили организм ва ё берун аз он љой гирифтааст. Ин омилњои таъсиркунандаро ангезанда меноманд. Ангезандањо омилњои муњити берунї ва дохилие мебошанд, ки дорои захираи энергия буда бо таъсири онњо дар бофтањо реаксияи биологї мушоњида карда мешавад. Ду намуди реаксияњои биологиро фарќ мекунанд: хусусї ва ѓайрихусусї. Реаксияи хусусї танњо барои бофтањои муайян хос аст. Масалан Реаксияи маскур барои бофтањои мушак аз кашишхурї, барои бофтањои ѓадуд аз хориљкунии секрет ё инкрет (гармон), барои бофтањои асаб бошад ин тавлид ва гузаронидани импулси асаб иборат мебошад. Њамин тариќ, фаъолияти хусусиро бофтањои махсускардашуда ба амал меоранд. Реаксияњои ѓайрихусусї барои њамаи бофтањои зинда хос аст. Масалан: таѓирёбии шиддатноки мубодилаи модда, таѓирёбии мембранаи потенсиали ором, таѓйирёбии градиенти ионї ва ѓайра. Њамаи ангезандањои гуногуншохаро ба гуруњњои алоњида људо мекунанд. Таснифи ангезандањо аз руи асосу бунёдашон вобастагї дорад, ки мувофиќи он чунин љараён меёбад: 1) Аз рўи табиаташон ангезандањои: а) химиявї, б) физикавї,

в) механикї, г) њароратї, д) биологї-ро аз њам фарќ мекунанд.

2) Аз рўи мувофиќатнокии биологиашон, ё худ мувофиќатнокии таъсири якчанд ангезанда ба як бофта ду намуди ангезандањоро фарќ мекунанд. а) адеквативї - ангезандањое, ки таъсири онњо ба бофтањо мувофиќат мекунанд. Мисол. Барои турпардаи чашм таъсири шуои рушної, барои бофтаи мушак импулси асаб ва ѓайра. б) ѓайриадеквативї - ангезандањое, ки таъсири онњо ба бофтањо мувофиќат намекунад. Мисол. Барои турпардаи чашм ѓайр аз таъсири шуои рушної таъсири дигар ангезандањо ѓаириадеквативї мебошад, барои бофтаи мушак бошад ѓайр аз таъсири импулси асаб таъсири дигар ангезандањо ѓаириадеквативи мебошад. 3) Аз рўи ќувва - панљ намуди ангезандањои асосиро фарќ мекунанд (расми-1): а) ангезандаи зери њаддї-ин ќувваи ангезандае мебошад, ки бо таъсири он реаксияи љавобї ба амал намеояд; б) ангезандаи њаддї - ин ќувваи камтарине мебошад, ки реаксияи љавобиро њангоми беохир будани ваќти таъсири ангезанда њосил мекунад. Ин ќувваро реобаза низ меноманд ва он барои њар як бофта ягона мебошад. в) болои њаддї ё худ субмаксималї; г) ангезандаи максималї - Ин ќувваи камтарине мебошад, ки бо таъсири он реаксияи љавобии максималии бофта њосил мешавад; д) ангезандаи болои максималї - дар ваќти таъсири ин ангезандањо реаксияи бофта максималї мешавад, ё худ кам мешавад, ё ин ки як муддати ваќт нест мешавад. Њамин тариќ барои њар як бофта як ангезандаи њаддї, як ангезандаи максималї, зери њаддї, болои њаддї ва болои максималї хос аст. Акнун мафњумњои Барангехтан, Мутаасиршавандагї ва Њаяљонро таъриф медињем. Барангехтан - ин расонидани таъсирњои гуногун ба бофта мебошад. Дар љавоб ба барангехтан реаксияи биологии бофтањо њосил мешавад. Он ќобилияти тамоми бофтаи зиндаро, ки онњо фаъолияти ѓаиримахсуси худро бо таъсири барангехтан таъѓир медињад инъикос мекунад. Мутаасиршавандагї - ин хосияти бофтањои махсус мебошад. Он ќобилияти бофтањои мутаасиршавандаро ба барангехтан, ки реаксияи махсуси худро таѓир медињанд инъикос мекунад. Мутаасиршавандагии бофтаро ќувваи њаддии он муайян мекунад. Њар чї ќадаре, ки ќувваи њаддї кам бошад, њамон ќадар мутаасиршавандагии бофта зиёд аст. Њаяљон-– ин реаксияи махсуси бофта мебошад.

ЌОНУНЊОИ АНГЕЗИШИ БОФТАЊОИ МУТААСИРШАВАНДА

Шароитњоеро, ки њангоми он ангезанда њаяљонро ба амал меорад, ќонунњои зерин муайян менамоянд. А) Ќонуни ќувва- ќувваи ангезанда њар чї ќадаре, ки зиёд бошад њамон ќадар реаксияи љавобї зўртар мегардад. Агар ќувваи ангезанда аз ќувваи њаддї бештар бошад, андозаи реаксияи љавобї то дами расидан ба њадди аксар меафзояд. Ангезандае, ки ќувваи он аз ќувваи њаддї камтар мебошад реак-сияи љавобиро њосил намекунад. Мутаасир-шавандагї ба ќувваи њаддї муттаносиби чаппа аст. Њар чи ќадаре, ки ќувваи њадди зиёд бошад, њамон ќадар мутаасиршавандагї кам аст. В) Ќонуни ваќти таъсири ангезанда- њангоми таъсири ќувва ба бофтањои гуногун, довамнокии гуногуни ангезишро талаб мекунанд, ки ин аз ќобилияти бофтањои додашуда ва пайдоиши фаъолияти махсуси онњо вобастагї дорад ё худ аз мутаасиршавандагї. Ваќти камтаринро бофтањое талаб мекунанд, ки мутаасиршавандагиашон баланд аст, ва ваќти зиёдро бофтањое талаб мекунанд, ки мутаасиршавандагиашон паст аст. Њамин тариќ мутаасиршавандагї ба ваќти таъсири ангезанда мутаноситби чаппа аст. Њар чи ќадаре, ки ваќти таъсири ангезанда кам бошад, њамон ќадар мутаасиршавї зиёд аст. Њангоми муносибати обэкти зинда ба муњити атроф амалан танњо ќонуни ќувва ё ќонуни ваќт ба амал намеояд. Њангоми таъсир ба системањои биологї дар як ваќт ду хосияти аз њам људошавандаро зоњир мекунанд - ќувва ва давомнокии таъсир. Дар ин ваќт зиёд шудани ќувваи ангезиш сабаби кутоњшавии ваќт мегардад, ё худ барои њар як ќувваи ангезанда ваќти њаддии худ (ваќти камтарин) мављуд аст. Њамин тавр ќувва ва давомнокии ангезиш ба њам вобастагии чаппа доранд, ки онро аз руи каљхатаи ќувва ва ваќт мушоњида кардан мумкин аст. Аз рўи расми 2 дида мешавад, ки ба камшаваи ќувваи ангезанда, ваќти таъсири ангезанда зиёд мешавад. Њангоми бисёр кутоњ будани давомнокии ангезиш њаяљон пайдо намешавад. Ё худ њангоми бисёр кам будани ќувваи ангезанда њаяљон пайдо намешавад. Барои њамин пайдоиши њаяљон аз руи вобастаги ќувва ва давомнокии ангезиш як сарњади муайян дорад: Њамин хел њолате мешавад, ки зиёд кардани таъсири ангезанда ба камшаваии ќувва оварда намерасонад. Ваќти камтарине, ки дар муддати он бо таъсири ќувваи камтарин реаксияи љавобии бофта њосил мешавад ваќти фоиданок номида мешавад (баъдан зиёдкардани ќувва фоида надорад). Аз нуќтаи назари камшаваии ќувва бошад. (баъдан бо зиёд шудани ваќт, ќувваи ангезанда кам намешавад, доимо мемонад). Нуќтае, ки каљхатаи ќувва ва ваќт аз руи он ваќти фоиданокро муайян мекунанд рост љой гирифтааст он ба хати обсиса паралел (хати ваќт) мебошад ва барои њамин њам сохтани асбобе, ки ин нуќтаро сабт мекунад душвор аст. Аз руи ин вобастаги мафњуми хронаксияро истифода мебаранд. Хронаксия- ин ваќти камтарине мебошад, ки дар муддати он њатман ба бофта ќувваи ба ду реабоза баробар буда таъсир расонад, то ин ки реаксияи љавобї њосил шавад. Барои муайян кардани хронаксия аз руи каљхатаи ќувва ва ваќт, бояд аввал реобазаро муайян карда (ќувваи њаддї), баъд онро ду баробар мекунанд, аз он нуќта хати рости паралели обсисс то расиши каљхатаи ќувва ва ваќт гузаронида, аз он нуќта перпендикуляр ба хати обсисс мефароранд. Нуќтае, ки аз руи он хрониксияро муайян мекунанд њамеша дар ќисми барљастагии каљхатаи ќувва ва ваќт љой мегирад. Барои њамин њам асбоберо, ки ин нуќтаро муайян мекунад сохтанаш осонтар аст. Асбобе, ки хронаксияро аниќ муайян мекунад хронаксимометр ном дорад. Ин асбоб дар табобатхонањои касалињои асаб барои муайян кардани хронаксияи асаб ва мушак, барои бањо додан ба њаяљоннокии бофтањои онњо ва инчунин дараљаи захм дидани фаъолиятнокии ин бофтањо аз як тараф ба тарафи дигар муайян карда, самаранокии табобати додашударо муайян мекунад. Дар муносибати мураккаби организм ба муњити атроф, на танњо, ќувва ва давомнокии таъсири ангезанда таѓьйир меёбад, балки зудии таѓирёбии ќувваи он низ ба амал меояд. Зудии таѓирьёбии ќувва суръати зиёдшавии ќувваи ангезандаро характеристика медињад. (Ќуваи ангезанда дар ваќти муайян). Њамин тариќ мутаасиршавандагии бофта аз руи ќувва давомнокии ангезиш ва суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда ќонуни 3- умро муайян мекунад, ки он ќонуни суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда (муносибати ќувваи ангезанда ба ваќти таъсири он) ном дорад. Чи ќадаре, ки суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда зиёд бошад, њамонќадар мутаасиршавандагї кам аст. Барои њар як бофта њадди суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда барои худаш мављуд аст. Агар мо почаи ќурбоќаро ба даруни оби гарм (+500С) гузорем, реаксияи љавобии кашидани пой ба амал меояд, вале агар њамин почаи ќурбоќаро ба даруни обе, ки њарорати хонаро дорад гузорем ягон реаксияи љовабї мушоњида намешавад. Баъдан агар њамин обро то њарорати +500С гарм кунем ягон реаксия мушоњида карда намешавад. Њамин тариќ реаксияи бофта на танњо аз ќувваи ангезанда, балки аз суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда низ вобастаги дорад. Агар ба бофта ќуввае таъсир кунад, ки суръати зиёдшавии он аз бузургии ќувваи њаддї паст бошад, бофта таъсири ангезандаро дарк намекунад. Чунин њолатро аккомадатсияи бофта ё худ мутобиќшавии бофта бо таъсири ангезанда меноманд. Моњияти аккомадатсия дар зиёдшавии њадди мутасиршавандагї мебошад, ки њангоми суст будани суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда пайдо мешавад. Њамин тариќ мутобиќшавии бофта фаъолиятнокии махсуси худро дар љавоб ба таъсири ангезанда (мутаасиршавандагї) таѓир медињад, ки он ба бузургии ќувваи њаддї, ваќти таъсири ангезанда ва зудии (суръати) зиёдшавии ќувваи ангезанда мутаносиби чаппа мебошад.

БИОПОТЕНСИАЛЊО

Системањои узвњои зинда барќ њосил мекунанд, ки онро потенсиалибиоэлектрикї ё биопотенсиалњо меноманд. Он дар натиљаи таќсимшавии зарядњо дар мембранањои њуљайра њосил шуда ба фаъолияти маљрои ионии танзимкунандаи гузариши К, Na ва CI вобаста аст. Биопотенсиалњо –ин фарќи потенсиалњои байни ду нуќтаи бофтаи зиндаро меноманд, ки фаъолиятнокии биоэлектирикии онњоро инъикос менамояд. Баъди он, ки Грей (с.1731) дар Англия ва Ноле (с.1776) дар Франсия бо ёрии электроскоп зарядњои электрикиро дар бофтањои растанињо, њайвонот ва одамон нишон доданд, тасаввурот дар бораи алоќамандии љараёни барќї ва протсеси њаёт пањн шуд. Аввалан ба таври амалї аз руи бофтаи зиндаи организми њайвонот љараёнњои барќї (биопотенсиалњо) омухта шуд. Таљрибањои маълуми табиби Итальяви Луидж Гальван-ро (соли 1791)-мисол овардан мумкин аст. Он диќќати худро ба он равона карда буд ки њангоми љароњати почаи оќиби ќурбоќќа, дар ваќти пайваст кардани асаб ба гузаронандаи металии сатњи мушак њаракати пой ба амал омад. Ин таљрибаи якуми Галвани мебошад. Вай њисоб кард, ки «барќи њайвонот»- ро кашф кард. Баъд аз он олими соњаи физика Александр Вольт соли (1792) исбот намуд, ки љараёни барќї дар ин њолат аз њисоби металњои гуногунљинс дар муњити нам пайдо шудааст. Ин яке аз бањсњои самараноки олимони њамон давра ба шумор мерафт. Барои исботи худ А.Вольт сарчашмаи якуми љараёни доимиро кашф кард. Сутунчаи Вольт аз пластинкањои гуногунљинс ба воситаи моеъ људо карда шудааст. Шавќовар дар он аст, ки сутунља дар замони њозира элементи Гальвани ном дорад. Дар љавоби кашфиёти Вольт, Галвани ва љияни вай Альдини таљрибаи худро дигар карданд. Таљрибаи дуюми Гальвани бо иштироки метал иљро карда шуд. Асаби сурини ќурбоќќаро ба мушаки соќи пой дар ду нуќтаи гуногун пайваст карданд. Баъди ба ангезиш овардани асаб кашишхурии мушак ба амал омад. Аќидањои бисёри электрофизиологиро дар корњои гуногуни Матеуги соли (1838) шинос шудан мумкин. Он якумин маротиба буриши электромусбии мушакро аз руи муносибат ба ќисми зарарнадида њосил кард. Љараёни барќие, ки бо чунин тарз сабт карда мешавад љараёни зарар дида меноманд. Се намуди биопотенсиалњоро фарќ мекунанд. 1) Градиенти потенсиали мубодилаи асосї (потенсиали метоболитикї). 2) Потенциали ором.(ПО). 3)Потенциали фаъол (ПФ). Градиенти потенсиали мубодилаи асосї (потенсиали метаболитики ё потенсиали њаќиќї)- дар просесси мубодилаи асосї њосил мешавад. Њисоб мекунанд, ки ин бузургї таѓйирнаёбандаи устувор буда дар ваќти гуногунии потенсиалњо дар сатњи болоии муќобили таркибияти бофтањои алоњида (А.В.Латманизов) пайдо мешавад. Ин ќисм аз руи интенсивнокии мубодилаи моддањо интенсивнокиашон паст буда, дорои зарядњои манфї мебошад. Њамин тавр потенсиали градиенти мубодили умумиро тавассути усули сатби берунињуљайраги њангоми гузоштани як электрод дар љойи мубодилаи интенсивнок, ва дигар электрод дар љои мубодилаи интевсивнокиаш паст сабт мекунад. ПО - Потенсиали ором фарќи потенсиалњои байни сатњи берунї ва дохилии мембранаро дар њолати оромї мегуянд. Дар ин ваќт дар сатњи берунии мембрана зарядњои мусбат љамъ шуда дар сатњи дохилї бошад зарядњои манфї љамъ мешаванд (расми 2-а). Бузургии ПО ба -70-90 мв баробар аст. Аломати минус онро ифода менамояд, ки дар њолати оромї дар сатњи дохилии мембрана зарядњои манфї љамъ мешаванд. Соли 1838 Маттеучи исбот карда буд, ки мушак дар сатњи берунии мембрана заряди мусбат дошта дар сатњи дохилиаш бошад заряди манфї дорад. Баъдтар ин кашфиёт дар бисёри њуљайрањои њаивонот ва растанињо исбот карда шуд. Чунин тарз таќсимшавии зарядњо барои мембранаи хуљайра њангоми њуљайра дар њолати физиологии ором будан хос аст. Мембрана њангоми љойгиршавии зарядњои манфї дар сатњи дохили ва зарядњои мусбат дар сатњи берунї- дар њолати поляризатсия љойгирифтааст. ПО-ро танњо бо роњи дохилињуљайраги сабт намудан мумкин аст. Ба ин маќсад аз микроэлектодњо истифода бурда мешавад, ки диаметриашон ба (пораи)-и мембрана мувофиќат кунад. То инкишофи техникаи микроэлектроди ПО-ро бо роњи осеб расонидан ба мембрана аз руи методикаи Маттеучи чен мекарданд. Дар ин њолат як электродро дар ќисми осебдидаи мембрана (сатњи дохили) гузошта, дигар электродро ба ќисми осебнадида мегузаранд. Бузургии ин потенсиал (потенсиали осеб ё зарардида) нисбати ПО камтар аст. Истифодабарии микроэлектрод ба он алоќаманд аст, ки мембрана дар ин њолат њангоми гузоштани электрод ба ќисми дохилї хуљаира амалан осеб намебинад. ПО-и њуљаирањои асаб ва мушак њамеша манфї аст. Бузаргии он барои њар як типпи њуљайра доимии аст. Дар њаивонњои хунгарм он ба –-50то-100мВ (ба њисоби миёна-70-80мВ) баробар аст.Њуљайрањои мушакњои суфта бошад ПО – и паст доранд, ки он ба –30мВ баробар аст. ПФ- потенсиали фаъол-ин фарќияти потенсиалњо байни сатњи беруни ва дохилии мембрана дар њолати њаяљоноки аст. Агар дигар хел таъриф дињем: потенсиали фаъол ин фарќи байни ќисми њаяљоннок ва бењаяљони мембранањои њуљайра мебошад (расми- 2-б). Њамин тариќ ПФ-ро бо ду роњ сабт кардан мумкин аст. 1)дохилињуљайраги- ки ба воситаи микроэлектродњо сабт мекунанд. 2) Берунњуљайраги-Бо ин роњ њаяљон эњтимолияти якбора ињотакардани мембранаро надошта, балки мављмонанд пањн мешавад. Дар ин ваќт дар ќисми берунии сатњи њуљайра зарядњои манфї захира шуда дар ќисми бе њаяљон бошад зарядњои мусбат захира мешаванд. Ба туфайли сабти дохитлињуљайраги ПФ дар клиникањо васеъ истифода бурда мешавад. а) ЭМГ- электромиография, сабти ПФ-и мушакњои склети, ки барои омузиши њолати функсионалии мушак истифода бурда мешавад. б) ЭЭГ- электроэнсефологрария, сабти ПФ-и маѓзи сар, ки барои омузиши њолати функсионалии нимкурањои маѓзи сар истифода бурда мешавад. в) ЭГГ-электрогастрографяи- сабти ПФ-и меъда, ки барои омузиши функсияи њаракатии меъда истифода бурда мешавад. г) ЭКГ-электрокардиограмма- сабти ПФ-и мушакњои дил, ки барои омузиши њолати функсионалии мушакњои дил истифода бурда мешавад. Бузургии ПФ ба +110.+120мв баробар аст. Аломати плюс онро ифода мекунад, ки њангоми ба њаяљон омадан сатњи дохилии мембрана мусбат заряднок аст.

МЕХАНИЗМИ ПАЙДОШАВИИ ПО ВА ПФ

Дар замони њозира механизми пайдоишавии ПО ва ПФ- аз руи теорияи ионї маънидод мекунанд. Дар муњити дохилњуљайрагї ва беруни њуљайрагї дар мањлули об озодона моллекуллањои намак омехта мешаванд. Катионњо ва анионњо њангоми сарфи заряд, ки асоси ПО ро ташкил мекунад мембранаи њуљайра ном дорад. Дар тарафи дохилии мембрана анионњои зиёд љой гиритаанд, ва миќдори баробари катионњои барзиёд бошад дар ќисми берунии мембрана љой гирифтааст. Дар замони њозира ба таври экспериментали исбот карда шудааст, ки роли асосиро дар чунин таќсимот ионњои натрий ва калий иљро мекунанд. Онњо дар муњити дохилињуљайрагї ва берунињуљайрагї нобаробар таќсим шудаанд. Дар њуљайрањои бофтаи ба њаяљон омада консентратсияи ионњои калий 150 ммол/л-ро ташкил намуда, дар муњити берунињуљайрагї бошад-4-5ммол/л-ро ташкил мекунанд, ё худ консентрасияи ионњои калий дар муњити дохилињуљайраги 20-50 маротиба нисбати муњити берунињуљайрагї зиёдтар аст. Консентрасияи ионњои натрий баракс, дар муњити беруни њуљайрагї нисбати муњити дохили њуљайрагї зиёдтар аст. Дар муњити берунињуљайрагї ионњои натрий 140 ммол/л ва дар муњити дохилињуљайрагї бошад 14 ммол/л ташкил мекунанд (ё худ дар муњити берунињуљайрагї ионњои натрий 10 маротиб зиёдтар мебошад). Њамин тариќ аз нуќтаи назари таќсимшавии ионњо дар ќисми берунї ва дохили њуљаира- њаёт ин асиметрияи (нобаробар љойгиршавии) ионњо аст. Ќайд кардан љоиз аст, ки дар мембрана механизме љой гирифтааст, ки он барои нигањдории асимметрии ионњо-хизмат мекунад. Асоси доимияти ин механизм аз кори насосњои калийгї ва натрийгї вобастаги дорад. Ќисми зиёди анионњоро ионњои калони сафедањо ташкил медињанд, барои њамин њам катионњо аз руи њаљмашон якчанд маротиба нисбати анионњо хурдтаранд. Дар механизми пайдоиши ПО ва ПФ роли калонро (масомањои) сурохињои махсус, ки баъзан каналњо низ мегўянд иљро мекунанд, ки фосилаи онњо танг буда ба воситаи онњо танњо ионњои хурди натрий ва калий мегузаранд. Илова бар ин дар мембрана каналњои махсус љой гирифтаанд, ки ба воситаи онњо ионњои калий ба воситаи каналњои калийгї ва ионњои натрий ба воситаи каналњои натрийгї мегузаранд. Дар замони њозира моддањое кашф карда шудаанд, ки онњо ба системаи натрийгї (тетрадотоксин) ва ба системањои калийгї бошад (тетраэтиламонии) таъсир расонида фаъолияташонро суст мегардонанд. Сустшавии фаъолияти ин системањо аз њисоби муњосираи каналњои натрийгї ва калийгї ба амал меояд. Маълум аст, ки дар њолати оромї масомањои мембрана, ки ионњои калийро мегузаронад (каналњои калийгї) аксаран кушодаанд, ва масомањое, ки ионњои натрийро мегузаронанд (каналњои натрийгї) аксаран пушидаанд. Аз руи њамин њолат дар ваќти оромї гузаронандагии ионњо барои ионњои калий (кашонидани нофаъол аз руи градиент) якчанд маротиба нисбати ионњои натрий зиёдтар аст. Њангоми ба ангезиш омадани мембрана хосияти он ба таври зерин таѓьир меёбад: каналњои натрийгї кушода шуда, каналњои калийгї пушида мешаванд ва гузаронандагї барои ионњои натрий зиёд мешавад. Механизми пайдоиши ПО аз он вобаста мебошад, ки дар њолати оромї њамаи каналњои калийгї кушодаанд, ва барои њамин њам катионњои калий аз дохили њуљайра ба беруни њуљайра мембароянд, ки миќдори онњо дар дохили њуљайра 40-50 маротиба зиёдтар аст. Аз паси ионњои калий анионњои (глутамат, фосфатњои органикї) њаракати даромадан мекунанд, вале сурохињои каналњои калийгї нисбати њаљми анионњо хурдтар аст ва барои њамин њам анионњо дар сатњи берунии мембрана љамъ шуда, дар он љо ионњои калийро медоранд. Љамъшавии зарядњои мусбат аз њисоби баромади ионњои калий ба ќисми берунии њуљайра ба амал меояд, ва зарядњои манфї дар ќисми дохилї љамъ мешаванд, ки ин њолатро поляризатсияи мембрана мегўянд, ки он бузургии ПО- ро муайян мекунад. Ќайд кардан љоиз аст, ки дар њолати оромї каналњои натрийгї пушидаанд, барои њамин онњо ба миќдори на онќадар зиёд ба муњити дохилињуљайрагї мегузаранд. Њар як натрийи дохилшуда анионро соњиби карда аз сатњи дохилии мембранаи њуљайра ба муњити берунии њуљайра мегузарад. Њамин тавр њар як натрийи дохили њуљайра гашта поляризатсияро кам карда бузургии ПО- ро паст мекунад, ва њар як калийи аз њуљайра барорянда поляпизатсия ва бузургии ПО-ро зиёд мекунад. Дохилшавї ва беруншавии ионњои калий ва натрий аз консентрасияи градиент вобастаги доранд: Њар чи ќадаре, ки консентратсияи градиент аз руи иони калий зиёд бошад, њамон ќадар ионњои калий аз ќисми дохили њуљайра ба ќисими беруни њуљайра мегузаранд. Ба таври эксприментали нишон додашудааст, ки њангоми чен кардани ПО (in vitro) бузургии он аз руи таѓирёбии ионњои калий дар моеъи берунињуљайрагї таѓир меёбад. Њангоми пастшавии консентрасияи ионњои калий (зиёдшавии градиенти консентратсионї) бузургии ПО зиёд мешавад, ва њангоми зиёдшавии (пастшавии градиенти консентрасионї) бузургии ПО- паст мешавад. Ањамияти ПО ба он хотима меёбад, ки ки он ба раванди трансмембранагии мубодилаи модда таъсир мерасонад. Дар њуљайрањои асаб ва мушак таѓъирёбии ПО асоси фаъолияти њуљайрањоро ташкил мекунад (протесси њосилкунии ахбор ва процесси кашишхурї). Њамин тавр ПО тайёр будани њуљайраро барои љавоб додан ба таъсири ангезанда нишон медињад. Чи тавре, ки дар боло гуфта гузоштем њангоми ба ангезиш омадани њуљайра хосияти мембранаи он таѓьир меёбад, яъне дар ин ваќт каналњои натрийгї кушода шуда, каналњои калийгї пушида мешаванд. Ба воситаи каналњои натрийгї ионњои натрий дохили њуљайра мешаванд, ки дар ин њолат таносуби миќдори онњо дар ќисми берунии њуљайра нисбат ба ќисми дохили њуљайра 10 маротиба зиёдтар мебошад. Бо гузашти ин љараён мембранаи њуљайра заряддор мешавад, ки онро бо ибораи дигар деполяризатсия мегўянд. (Расми 3) Дар ваќти ба ангезиш омадан сатњи берунии мембрана дорои заряди мусбат мебошад, барои њамин як миќдори ионњои натрий бо сурати паст дохили мембранаи њуљайра мешаванд, ки дар ин љараён ќувваи электростатикии теладињанда таъсир мекунад. Дохилшавии сусти ионњои натрий ба сатњи дохилии њуљайра то як нуќтаи муайян пастшавии ПО-ро (то 50-70 мВ) ба амал меорад, баъди он ќувваи теладињанда таъсирашро кам менамояд. Ин сатњи ПО-ро, ки дар он ќувваи теладињанда мављуд нест сатњи (критики) дигаргуншавии деполяризатсия, меноманд (СДД). Пастшавии ПО то СДД ба фазаи якуми ПФ мувофиќат мекунад, ки онро њадди деполяризатсия меноманд. Бузургии СДД аз ќувваи њаддї ва њолати ба њаяљон омадани бофтањо вобастагї дорад. Њангоми камшавии ПО то сатњи СДД якљоя дохилшвии ионњои натрий ба дохили њуљайра сар мешавад ва ПО якбора аз њисоби зарядгирии мембрана паст мешавад, ки он фазаи дуюми ПФ мебошад, ки ќуллаи ПФ ном дорад. Ин фаза ду давраро дар бар мегирад. А) Давраи деполяризатсияшавї дар ин давра якбора камшавии ПО то як сатњи муайян (+20+30мВ) ба амал меояд, ки 0,2-0,5мс давом мекунад. Дар ваќти ин давра мембрана заряди муътадили худро (поляризатсияи худро) бой медињад ва барои њамин њам ин давраро давраи деполяризатсияшавї меноманд. Мувофиќи ќоида деполяризатсияшавї аз хати ноль сар шуда, то соњиби заряди мусбат гардидани мембранаро дарбар мегирад (дар ин ваќт њаяљон аз сатњи дохилии мембрана мегузарад). Ин ќисми мусбати куллаи ПФ-ро овершут меноманд. Б) Давраи реполяризатсияшавї баъди расидан ба сатњи максималии худ, давраи барќароршавии бузургии ибтидоии ПО ба амал меояд, ё худ мембрана ба њолати поляризатсия бармегардад. Дар ин ваќт то сатњи СДД давраи тез барќароршавї ба амал меояд, баъди он реполяризатсияшавї суст мегардад. Дар ќисми реполяризатсионии ќуллаи ПФ роли асосиро зиёдшавии гузаронандагї барои ионњои калий мебозад. Њамин тавр агар каналњои калийгиро ба воситаи тетраэтиламоний муњосира кунем, мембрана баъди ПФ оњиста-оњиста реполяризатсия мешавад. Ѓайр аз ин реполяризатсияшавии мембрана ба кори насосњои натрийгї кумак мерасонад, ки ба њамин сабаб ионњои натрийгї аз дохили њуљайра ба берун кашида мешаванд ва дар ин ваќт таносуби ионњои натрий (ассиметрияи ионњои натрий) дар ќисми дохилї ва берунии њуљайра нигоњ дошта мешаванд. Давраи реполяризатсияшавї то сатњи СДД ба амал омада баъди он фазои сеюми ПФ изи потенсиал сар мешавад. Ин фаза низ аз ду давра иборат аст. А) Давраи изи деполяризатсия, дар ин ваќт реполяризатсия то сатњи ПО намебарояд. Б) Давраи изи гиперполяризатсия- дар ин ваќт бузургии ПО нисбат ба давраи ба ангезиш омадан калонтар мешавад. Ин њолат барои он ба амал меояд, ки реполяризатсияшавї аз њисоби кори насосњои натрийгї ва аз њисоби зиёдшавии гузаронандаги барои ионњои калий ба амал меояд, ки дар натиљаи он ионњои калий ба ќисми берунии мембрана баромада миќдори зарядњои мусбатро дар сатњи берунии мембрана зиёдтар мекунад (гиперполяризатсия). Барои нигоњдоштани баробарвазнии ионњо дар ин лањза, насосњои калийгї ба фаъолият шурўъ мекунад, ки ба воситаи онњо ионњои калий ба дохили њуљайра кашида мешаванд (кашонидани иони калий миќобили градиент). Бади кори насосњои калийгї њолати мембрана ба давраи поляризатсияшавї бармегардад. Давомнокии ПФ ба 1 м/с дар њуљайрањои асаб, ва ба 10м/с дар мушакњои скилет ва 200 м/с дар миокард баробар аст. Њамин тариќ дар пайдоиши ПО ва ПФ роли асосиро љараёни трансмембрании ионњои калий ва натрий иљро мекунанд. Дар ин ваќт баромадани ионњои калий аз њуљайра ва дохилшавии ионњои натрий ба дохили њуљайра, ки аз руи консентрасияи градиент, ё худ аз муњити консетрасияи баланди ионї ба муњити пастї ионї мегузарад, суст ба амал меояд. Танњо мављуд будани наќли нофаъоли ионї ё наќли фаъоли ионї номумкин аст, яъне набудани фарќияти консентратсияи ионњо дар сатњи дохилї ва берунии њуљайра ба нобудшудани он оварда мерасонад. Ба воситаи наќли фаъол (аз руи градиент) ва нофаъол (муќобили градиет) ассиметрияи ионии њуљайра дар сатњи оптималї нигоњ дошта мешавад. Наќли нофаъол муќобили градиент њангоми њаракати фаъолона ионњои калий ба дохили њуљайра (дар ваќти гипперполяризатсияи изгузоранда) ва баромадани ионњои натрий аз дохили њуљайра (дар ваќти овершут) ба амал меояд. Њамин тавр бораи нигоњ доштани сатњи оптималии ассиметрияи ионї энергияи метоболитикї зарур аст, ки тавассути вай баланшавии наќли ионњо ба амал меояд. Механизме, ки ин хел кашониданро таъмин менамояд, насосњои ионї номида мешавад. Насосњои ионї ин механизми шартие мебошад, ки дар дохили мембранањо љой гирифта энергияи метаболитикиро барои кашонидани фаъоли ионњои натрий муќобили гирадиент (аз њуљайра ба муњити беруни њуљайра) истифода мебарад. Инро њангоми гузаронидани динитрофенол (ДНФ) мушоњида карда шудааст. ДНФ дар муддати як соат гузариши ионњои натрийро паст мекунад (таќрибан 100 маротиба). ДНФ дар њуљайра пањн шуда процессњои метаболитикиро муњосира мекунад. Сабаби бо таъсири ДНФ паст шудани гузориши ионњои натрий аз он иборат аст, ки таъсири ДНФ норасоии энергияи метаболитикиро ба амал меорад. Кашонидани фаъоли иони натрий аз њуљайра компоненти худро дорад, ки он ба кашонидани фаъоли ионњои калий дар њуљайра алоќаманд аст. Ањамияти чунин алоќамандии насосњои калийгї ва натрийгї дар он аст, ки онњо энергияро захира мекунанд.

Ба њаяљон омадани бофтањо дар фазањои гуногуни ПФ.

Аз руи муносибати системаи зинда ба муњит ба он танњо як омил таъсир намекунад. Ба системањои зинда якбора ё паси њам ангезандањои гуногун таъсир мекунанд. Барои он ки донем, њамеша системаи зинда таъсири њамагуна ангезишро эътино мекунад, њатман ќобилияти бофтаро (ба њаяљон омадани онро) дар љавоб ба ангезиш донистан зарур аст, ки дар фазањои гуногуни бањаяљон омадан ќабул карда мешавад.

Агар ба њаяљон омадани меьёриро (дар шароити ороми физиологї) 100% ќабул кунем, дар рафти як даври ба њаяљономадан он њам ба тарафи зиёдшавї - экзалтатсия ва њам ба тарафи камшави - рефрактернокї таѓир меёбад. (Расми 4) Дар фазаи якуми ПФ - њадди деполяризатсия ба њаяљон омадани бофта аз меьёр зиёд мешавад (аз 100% зиёд мешавад) ин фазаи ба њаяљономаданро ба њаяљономадани супернармалї ё фазаи эксалтатсия номида мешавад. Њамин хел зиёдшавии ба њаяљон омадан дар давраи изи (пайи) деполяризатсия низ мешоњида карда мешавад. Дар давраи куллаи деполяризатсияи ПФ бањаяљономадан тамоман нест мешавад (0%), ки ин фазаро фазаи рефрактории мутлаќ меноманд. Дар давраи реполяризатсияи куллаи ПФ -ба њаяљон омадан паст мешавад (аз 100% паст)- ки ин фазаро фазаи рефрактории нисбї меноманд. Њамин хел пастшавии ба њаяљон омадан дар давраи изи (пайи) гиперполяризатсия мушоњида карда мешавад. Њамин тавр њангоми ба њаяљономадан, ба њаяљонойи бофта якчанд маротиба метавонад зиёд шавад (фазаи экзальтатсия), дар фазаи њаддї деполяризатсия ва дар давраи изи деполляризатсияи ПФ метавонад кам шавад (фазаи рефрактории мутлаќ) ва дар давраи реполяризатсия ќуллаи ПФ ва дар давраи изи гиперполяризатсия метавонад тамоман нест шавад (фазаи рефрактернокии нисбї). Ањамияти биологии рефрактернокии нисбї аз он вобаста аст, ки он бофтаи зиндаро аз сарфи энергетикии зиёд муњовизат карда бе мамоният реаксияи мутобиќшавиро ба амал меорад. Махсусияти ПФ- и мушакњои дил ба он хотима меёбад, ки дар он фазаи њамворї ба ќайд гирифта мешавад (нигоњдории бузургии ПФ дар сатњи ноль дар муддати ваќти дарозї кифоя). Ба туфайли њамин дар мушакњои дил давомнокии рефрактории нисбї якчанд маротиба нисбати мушакњои склетї зиёдтар аст. Ањамияти биологии ин аз он иборат аст, ки дар мушакњои дил кашишхурии тетоникї пайдо намешавад. (кашишхурии тетоникии сахт ва дароз) мувофиќи ин нишондод, њар чи ќадаре, ки давомнокии рефрактерноки кутоњ бошад, њамон ќадар бо зудии калон ба таъсири ангезандаи иловагї системаи зинда љавоб мегардонад. Ќобилияти бофтаро, ки бо таъсири ритмикии ангезанда мутаасир мешавад, Н.Е.Введенский- таѓирпазири ё муттањарикнокии функсионалии бофта (лабилярнокї ё ноустувории бофта) номид. Ќобилияти бофта, ки давраи ба њаяљон омаданро бо таъсири ангезандаи ритмикї ба амал меорад, аз суръати реаксияњои элементарие, ки ин њаяљонро њамроњї мекунад вобастагї дорад. Барои њамин њам Н.Е.Введенский лабилярнокиро (ноустувориро) ба таври зайл фањмонида буд, «суръати паст ё баланди реаксияњои элиментарие, ки он фаъолияти физиологии аппарати додашударо њамроњи мекунад». Аз руи таъриф бар меояд, ки асоси ноустувори ин миќдори максималии даврањои ба њаяљономадан (ќуллаи ПФ) мебошад, ки дар як ваќти муайян ба вуљуд меояд. Ноустувории бофта доимо мутлаќ нест. Дар рафти таъсири ангезандаи ритмикї ноустувории бофта метавонад зиёд шавад, ки ин пайдоишро А.А.Ухтомский азхудкунии ритм номид. Дар бораи азхудкунии ритм таљрибаи Мевес-ро дар нахи асаби људогонаи ќурбоќќа мушоњида кардан мумкин аст. Дар аввал миќдори максималии даври бањаяљон омадани нахи асаб дар як сония ба 460 импулс баробар буд. Њангоми ба таври ритмикї ангезонидани ин нах 740 импульс дар як сония- пайдо мешавад, аммо нахи асаб аз худ њарду импулсро мегузаронад, танњо баъди якчанд сония ба 740 даври муттаасиршавї дар 1 сония мегузарад, яъне нахи асаб ритми додашударо тавассути баланшавии лабилиярнокї аз худ мекунад. Н.Е.Введенский дар препарати асаб ва мушаки ќурбоќќа нишон дод, ки агар таъсири ангезандаро бо якхел ќувва истифода бурда пай дар пай зудии ангезандаи ритмикиро зиёд кунем, реаксияи љавобї њам пай дар пай меафзояд. Њангоми ба андозаи максималии худ расидан, новобаста аз афзудани таъсири зудии баланшавандаи ангезанда реаксияи љавобї на ин ки оњиста хурд мешавад, балки метавонад нест њам шавад, Зудии ангезандае, ки (40-50Гц) реаксияи љавобии максималиро таъмин менамояд оптималї буда, зудии ангезандае, ки (200-400 Гц) ба хурдшавї ва нестшавии реаксияи љавоби меорад пессималї меноманд. Ин реаксия чунин маънидод карда мешавад, ки њангоми бо зудии оптималї ангезонидан, њар як импулси оянда ба фазаи баланди мутаасиршави рост меояд. Њангоми зиёдкунии зуди њар як импулси оянда давраи рефрактернокї ё ба нисбї (реаксияи љавоби кам мешавад) меояд, ки дар натиља реаксияи љавоби кам мешавад ё худ тамоман нест мешавад. Нишон дода шудааст, ки агар дар шароити ба амал омадани пессимум зудии ангезанда то ањамияти оптималї дошта кам шавад реаксияи љавобї якбора барќарор мешавад. Дар натиља пессимум ин мондашави набудааст. Хусусияти ба худ хос доштан алоќамандии гузариши якљояи њолати ба њаяљоноий ва боздорї дар мисоли оптимум ва пессимсум Н.Е.Введенскийро водор намуд, ки ба коркарда баромадани ин савол машѓул шавад. Ў таљрибаро бо зањролудкуни (альтерасияи) ќисми на он ќадар калони асабро иљро карда бо њамин роњ љойи ќобилиятнокии паст доштаро нишон дод. Яъне њаяљони дар ин ќисм ба амал омада, назар ба ќисми муътадил оњиста нест мешавад. Алтератсияи асабро ба воситаи эфир ва хлороформ њосил кардан мумкин аст. Дар ќисме, ки нахи асаб, зањролуд шудааст њамаи нишонањои бањаяљонойи (электроманфї будан, таѓйирёбии њолати физико-химияви) ба ѓайр аз якто, боќимонда ин ќисм барои гузаронидани мављњои њаяљон ќодир нест. Њангоми ба ангезандањои ритмикї бо зудии оптималии ќуввањои гуногун (суст, мобайни зўр) таъсир кардан Н.Е.Введенский якчанд даврањои гузарандаи пай дар пайиро муайян кард. 1) давраи трансформасия, ё баробарї ё провизорї- дар ин давра бо таъсири њар се ќувваи ангезанда реаксияи андозаи баробар дошта њосил мешавад. 2) давраи парадоксалї дар ин ваќт ќувваи пастии ангезанда метавонанд реаксияи љавобии зўр њосил кунад. 3) давраи боздоранда дар ин ваќт мушак ба ангезандаи дорои ќуввањои њархела љавоб намегардонад. Давраи боздорї баргарданда аст, танњо дар ваќти зурии алтератсия мумкин аст њолати барнагарданда ба вуљуд омада вайроншавии њаёт -марг мушоњида шавад. Танњо барои њамин њолат дар ваќти алтератсияи ќисми на он ќадар калони асабро Н.Е.Веденский парабиоз номид. Парабиоз њолати ба њаётназдик (њолати назди њаёт) раванди фаъоле, ки ќобилияти гузаронидани њаяљонро надорад. Таъсири Наркоз - ин њодисаи махсуси реаксияи универсалии парабиотикї мебошад, ки барои идоракунии таъсири захм истифода бурда мешавад.

Насосњои калийгї ва натрийгї. Механизми кори онњо Чи хеле ки дар боло гуфта гузаштем, барои нигоњ доштани зиндамонии бофта ассиметрияи ионњо (таносуби ионњо)-ро нигоњ доштан зурур аст. Чи хеле,ки дар боло ќайд карда будем таносуби ионњои калий дар дохили њуљайра 30-40 маротиба нисбати ќисми берунии њуљайра зиёдтар буда таносуби ионњои натрий дар ќисми берунии њуљайра нисбати ќисми дохилии њуљайра 10 маротиба зиёдтар аст. Ассиметрияи ионї аз њисоби кори насосњои калийгї ва натрийгї доими нигоњ дошта мешавад. Барои фаъолияти кори насосњо энергия зарур аст. Баромадани ионњои калий аз дохили њуљайра ба ќисми берунињуљайра ва дохилшавии онњои натрий аз ќисми беруни њуљайра ба дохили њуљайра дар њолати оромї ѓайрифаъол иљро карда мешавад, яъне бесарфи энергия аз руи градиент. Муќобили градиет кашонидани ионњо танњо ба воситаи насосњо иљро карда мешавад. Насосњои калийгї ва натрийгї ин механизми шартие мебошад, ки фаъолияти кашонидани ионњои калийро (насосњои калийгї) ва ионњои натрийро (насосњои натрийгї) таъмин мекунад.

Хосияти физиологии мушак. Нахњои мушак ба ду гурўњ људо мешаванд. 1) мушакњои кундаланграх. Мушакњои кундаланграх дар навбати худ ба ду намуд таќсим мешаванд: А) мушакњои скелетї, Б) мушакњои дил (миокард); 2) мушакњои суфта. Аз руи номенклатураи байналњалќи мушакњои скелетї ба 3-тип таќсим мешаванд.

1- типи нахњои мушак (мушакњои тезњаракат, гликолитикї, анаэробї). Ин мушакњо умуман миоглобин надоранд ва барои њамин њам дар њолати беоксигени кашиш мухуранд. Энергияи барои кашишхурии ин мушакњо сарфшаванда аз њисоби љараёни гликолиз ба амал меояд ва барои њамин њам онњоро анаэроби низ меноманд. IIА- намуди нахњои мушак (сусткашишхўранда, сурх, оксидкунандаи  гликолитикї - аэробию анаэробї): IIВ- намуди нахњои мушак (сурх, сусткашишхуранда, аэробї, оксидкунанда). IIА ва IIВ намудњои нахњои мушак миоглобин доранд, барои њамин њам онњо ранги сурх доранд. IIВ типи нахњои мушак аз II-А бо он фарќ мекунанд, ки якумин яъне тапи IIВ-и нахњои мушак капиллярњои зиёд дошта гардиши хуни хуб доранд. Аз руи вазифаи худ мушакњои скелетиро ба фазавї ва тоникї таќсим мекунанд. 1) фазавї- ин мушакњо ПФ-њосил мекунанд, ки ба тамоми мушакњо пањн шудаанд, онњо тез кашишхурда тез монда мешаванд (фазанокии аниќи кашишхурии мушакњо мушоњида мешавад). 2) тоникї-ин мушакњо ПФ-и пурра њосил намекунанд. Барои њамин њам ин мушакњо кашишхўрда муддати дароз онро нигоњ медоранд (дар ин мушакњо фазаи пурра дар ваќти кашишхўри дида намешавад). Аз руи љойгиршаваиашон мушакњои скелетиро ба ду гурўњ таќсим мекунанд: 1) интрафузалї-онњо дар ретсепторњои мушакњо љойгиранд (риштањои мушак). 2) экстрафузалї њамаи нахњои мушаки ин мушакњо ба таркиби риштињои мушак дохил намешаванд.

Мушакњои суфта ба тоникї ва фазовию- тоникї таќсим мешаванд. Нахњои тоникї ќобилияти тез кашишхурї надоранд мушакњои фазавию тоникиро шартан ба нахњои автоматї (ќобилияти ба амалории кашишхурии фазавиро доранд) ва нахњои мушак ки хосияти автоматикї надоранд таќсим мекунанд. Мушакњои скелетї се хосияти физиологї доранд. Кашишхурдан, мутаасиршудан ва гузаронидан. Мушакњои суфта ва миокард ба ѓайра аз се хосияти номбаршуда боз хосияти автоматї доранд. Ин ќобилияти кашишхурии мушак дар зери таъсири импульсњое, ки дар худи мушакњо њосил мешаванд ба амал меояд. Кашишхўрдан ин ќобилияти мушак ба кашиш хурдан аст. Се рељаи асосии кашишхўрии мушакро фарќ мекунанд:

1 изотоникї - кашишхурии мушак аз њисоби кутоњшавии нахњои мушак ба амал меояд, вале шидатноки (тонус) амалан таѓйир намеёбад.
2) изометрикї - дар ин кашишхурї кашишхурии мушак аз њисоби зиёдшавии шидатноки (тонус) ба амал омада дарозии нахњои мушак таѓйир намеёбад. 

3) ауксотоники- рељаи омехтаи кашишхурии мушак. (Расми 5) Дар мушакњои скелетї ду намуди асосии кашишхуриро аз њам фарќ мекунанд: 1) кашишхурии якка- ин намуди кашишхўриро њангоми як маротиба ангезонидан реаксияи љавобии мушак њосил мешавад. Дар ин намуди кашишхўрї се фазаро фарќ мекунанд. а) фазаи латентї (давраи кутоњ ва пинњонї) аз ваќти истифодаи ангезанда то ба амал омадани кашишхўриро дар бар мегирад, б) фазаи шиддатнокї (кашишхурї), дар ин фаза ќувваи кашишхўрї ба тарафи боло меафзояд. в) фазаи сустшавї -– пастшавии ќувва ба амал меояд. Кашишхўрии бисёркарата ё тетоникї- дар ин намуди кашишхўри мушак муддати дароз ва зўр кашиш мехўрад. Ин намуди кашишхўри дар ваќти ба таври ритмикї таъсир кардан ба амал меояд, ки дар ин љо љамъшавии (сумматсия) кашишхўри дида мешавад. Дар ин њолат сумматсия метавонад дар ваќти ќисман сустшавии мушакњо (тетануси дандонашакл) ё ки бе ќисман сустшавии мушакњо (тетануси суфта ё њамвор) њосил шавад. Амплитудаи тетаниуси суфта аз зудии ангезанда вобаста аст. Вобастагии реаксияи љавобии мушак аз зудии ангезанда номи оптимум ва пессимумро гирифтааст. Зудии ангезанда (40-50 Гц) бо таъсири он андозаи максималии реаксияи љавобї њосил мешавад, ки онро оптимум меноманд. Зудии ангезанда, ки дар он андозаи реаксияи љавоби хурд мешавад ё, ки тамоман нест мешавад пессимум меноманд. Вобастагии реаксияи љавобї аз зудии ангезанда, таѓйирёбии мутаасиршавї дар њолати ба њаяљон омаданро мефањмонад. Ба зудии ангезанда 40-50 Гц њар як импулси оянда (ангезанда) ба фазаи экзальтатсия меафтад. Барои њамин андозаи на онќадар калони реаксияи љавобї дида мешавад. Њангоми зиёд истифода бурдани зудии ангезанда (200-400 Гц) њар як импулси оянда ба фазаи нисбї ва мутлаќи рефрактернокї меафтад. Барои ин андозаи реаксияи љавобї ё хурд мешавад ё ин ки нест мешавад. Барои мушакњои скелетї боз як намуди фаъолноки-контрактура хос аст. Дар таљриба ин намуди фаъолиятро њангоми ба мушак таъсир намудани мањлули гиперкалий њосил кардан мумкин аст. Дар ин ваќт фаъолнокии мушак дуру дароз мешавад. Дар организми бутун контрактура дар њолати беморї дида мешавад. Дар натиља мушак дуру дароз кашиш мехурад. Кашишхурии он аз тарафи нимкурањои калони маѓзи сар идора карда намешавад. Барои мушакњои суфта намудњои кашишхўри камтар фарќ мекунанд. Барои мушакњои суфтаи тоникї дар шароити оромї мављудияти тонуси базалї- баъзе фаъолноки хос аст. Љавоб ба таъсирњои гуногун (медиаторњои системаи асаби автономї, гормонњо) тонуси базалї метавонад кам ва ё зиёд шавад. Масалан њангоми таъсири адреналин ба мушакњои суфтаи харгўш тонуси базалї зиёд шуда њангоми таъсири атсетилхолин кам мешавад. Барои мушакњои фазнотоники дар фони тонуси базалї фаъолияти фазавї дида мешавад, ки мушак ба таври давраги кутоњ ва дароз мешавад. Њангоми таъсир дар фони баланшавии тонуси базалї фаъолияти фазави меафзояд. Дар мушакњои фазавию тоники дар ваќти оромї танњо дар тонуси базалї, фаъолияти фазави нест. Њангоми љавоб додан ба таъсири ангезандањо дар ин мушакњо тонуси базалї зиёд шуда, якбора ба амалойи фаъолияти фазавї сар мешавад (эффекти тригери).

Механизми кашишхўрии мушак Барои омўхтани механизми кашишхўрии мушак, чунин њолатњоро мушоњида кардан мумкин аст. 1. Њар як нахи мушак аз миофибриллањои зиёд, ва њар як миофибрила аз миќдори зиёди протофибриллањо, њар як протофибриллањо аз миофиламентњо иборантанд. Њамин тавр таркиб ва сохти ягонаи мушакро миофиламентњо ташкил мекунанд. Њар як миофиламент аз як нахи ѓафс (миозин), ки дар гирди он 6-нахњои (риштањои) борик (актин) љой гирифтааст иборат аст. (Расми 6) 2. Дар байни актин ва миозин ба таври кундаланг купрукњои миозини љой гирифтааст. Дар њолати оромї сараки купруки кундаланг бо актин пайваст нест, ба пайвастшави онњо тропо-миозин ки дар сафедаи риштањои актинї мављуд аст монеъ мешавад. Ба таври давраги (бо таъсири ангезанда) тропомиозин ба љуќурии љўяк њаракат мекунад. Дар натиља дар навои риштањои актинї дар нахњои актинї барои пайвастшавї бо сараки купруки кундаланг љай холї мекунанд. Њаракати тропомиозин дар навои риштањои актинї аз њисоби таѓйирёбии конфарматсионии сафедаи дигар тропонин, дар натиљаи пайвастшавї бо ионњои калсий ба амал меояд. Њамин тавр дар њолати оромї сараки купруки кундаланг наметавонад бо риштаи актинї пайваст шавад, барои он ки ба ин тропомиозине, ки дар риштањои актинї мављудаст монеъ мешавад. Дар ваќти ба њаяљон омадан ионњои калсий ба холигии байни фибриляри њаракат карда бо тропинин пайваст мешавад, ки дар натиљаи он љойгиршавии фазойии молекулањои тропинин таѓйир меёбад (таѓйирёбии конфарматсионї). Ба туфайли ин тропомиозин ба навои риштањои актинї мебарояд, ки дар натиља љой барои пайвастшавии риштањои актинї бо сараки купруки кундаланг озод мешавад. 2.Дар нахњои мушак миќдори зиёди каналчањои дарозрўя ва кундаланг мављуданд. Каналчањои дарозруя љоий захиравї барои ионњои калсий (систернањои калсигї) ба њисоб мераванд, ки дар њолати оромї консентратсияи ионњои калсий дар холигии байни фибрилярї хела кам аст, барои он ки онњо дар систернањо љойгиранд. Баромади ионњои калсий аз систернањо дар ваќти пайдоиши ПФ ба вуљуд меояд, ки онњо то ин каналча (Т-системаи мушак) омада мерасанд. Каналчањои кундаланг муњити берунињуљайравиро ба дохили њуљайравї алоќаманд мекунанд. Инчунин дар мембранаи каналчањо пањншавии ПФ ба вуљуд меояд. Љойи пайвастшавии якто каналчаи кундалангро бо ду каналчаи дароз Т-системаи мушак меноманд. 3.Њангоми пањншавии ПФ то Т-система гузаронандагї барои ионњои калсий зиёд шуда баромадани онњо ба њолигии байнифибрилярї ба амал меояд. 4.Њангоми пайвастшавии сараки купруки кундаланг бо риштањои актинї комплекси (љамъи) актиномиозинї њосил мешавад, ки он фаъолнокии аденизинсефосфатро дорад Њамин тавр дар ваќти њосилшудани (љамъи) комплекси актиномиозини таљзияшавии АТФ ва хориљшавии энергия ба амал меояд. Ќисми зиёди энергия барои сохтани њолати тобдињї (гребок) ва кандашавии купрук аз риштањои актинї ки ба туфайли ин риштањои актинї ба дарозии њаракат мекунад 10 нм (мелаѓжад) истифода бурда мешавад. Дар давраи кутоњшавї (шидатноки) ќариб 50 тобдињї ба амал меояд. Дар натиља дарозии саркомера то 50% кам мешавад. Ќисми хурди энергия барои кори насоси калсий сарф мешавад. Дар натиљаи он ионњои калсий ба систернањо дохил шуда, сатњи калсий дар холигии байнифибриляри камшуда љараёни сустшави ба амал меояд. Дар сурати набудани АТФ сахт пайвастшавии сараки купруки кундаланг ба актин бе кандашавии оянда ба амал меояд, ки ин њолати мушакро ригор меноманд. Аз гуфтањои боло ќайд кардан мумкин аст, ки дар механизми кашишхурии мушак чорто сафедањо иштирок мекунанд. 1) миозин – ин сафеда риштањои ѓафс њосил мекунанд. Ин чунин дар њосилшавии љамъи (комплекси) актомиозин иштирок мекунад. 2)актин – ин сафеда риштањои борикњосил мекунад ва дар њосилшавии љамъи (комплекси) актиномиозин њангоми кандшавии купруки кундаланг ба дарозии миозин њаракаткарда кашишхурии мушакњоро таъмин мекунад. 3) тропомиозин – дар риштањои актини љойгир буда пайвастшавии сараки купруки кундалангро бо актин ва њосилшавии љамъи актиномиозин монеъа мешавад. 4) тропонин – ин сафеда ќобилияти таѓйир додани конфармасияи худро (љойгиршавии фазои) бо иштироки ионњои калсий дорад. Таѓирёбии конформатсионии тропонин дар навбати худ имконияти њаракати тропомиозинро дар новаи риштањои актини ба амал меорад, ки ба туфайли он сараки купруки кундаланг бо актин пайваст шуда љамъи комплекси актиномиозинро њосил мекунад. Раванди кашишхурї аз руи назарияи А.Хаксли, Симмонс (1971), аз њисоби лагжиши риштањои актинї бо дарозии миозин ки дар натиља њаракати гирди купруки кундаланг ва кандашвии он дар асоси њаракат (лаѓжиш)-и риштањои актинї бо дарозии миозин ба амал меояд. Лаѓжиши риштањои актинї ба туфайли як ќатор љараёнњои пайдарњам мегузарад: ангезонидани мушак- њосилшавии ПФ ва пањншавии он ба сатњи мембранаи кундаланги каналча то Т-система, гузаронандагии мембранаи каналчањои дарозруя зиёд мешавад, (систернањои калсий) барои ионњои калсий- баромади калсий ба холигии байни фибрилярї, таѓйирёбии конформатсияи тропонин - њаракати тропомиозин ба навои риштањои актинї-пайвастшавии сараки купруки кундаланг бо актин ва њосилшавии љамъи актиномиозин- гидролизи АТФ ва озодшавии энергия (њамаи ин љараёнњо дар фазои пинњонии кашишхурии мушак) ба амал меояд. Ќисми зиёди энергия ба њаракати даврзании купрукњои кундаланг ва дар оянда кандашавии онњо, лаѓжидани актин бо дарозии миозин, яъне кашишхурии мушакњо сарф мешавад. Њаминро ќайд кардан даркор аст, ки њар як кандашавии купруки кундаланг кутоњшавии (шиддатноки) мушакро њосил мекунад. Ќисми хурди энергия ба кори насоси калсий - ионњои калсий ба систернањо дохил мешавад, ки дар натиља сустшавии мушакњо мушоњида карда мешавад. Дар мушакњои скелетї захираи АТФ кам аст ва он ба 10 кашишхурии яккарата мерасад. Аз ин лињоз ресинтези доимии АТФ, ки бо з-роњи асосї мегузарад лозим аст. 1) ресинтези АТФ аз њисоби креатинфосфат (КФ), ки захирааш муайян аст ба амал меояд. Ин реаксия бисёр тез ба амал меояд. Барои њамин њам дар якчанд сония кори аз њадзиёдро ба монанди давидан ва гурзбардорї иљро кардан мумкин аст. 2) роњи гликолитикии ресинтез (аз њисоби таљзияшавии анаэробии глюкоза то кислотаи шир). Дар ин ваќт аз 1мл. глюкоза 2 молекула АТФ њосил мешавад. Имконияти ин роњ аз њисоби љамъшавии кислотаи шир, ки фаъолияти гликолитикии ферментњоро боз медорад мањдуд аст. Ин намуди ресинтез дар муддати 20-120 с ба амал меояд, аз ин лињоз њангоми давидан ба масофањои миёна (200-400-800м)ин намуди ресинтез истифода бурда мешавад. Ин намуди ресинтез дар аввали њама гуна њаракат мављуд буда, гардиши хун дар мушакњо барои ресинтези типи сейум (адеквативи) мутобиќ нашуда аст. 3) Дар ваќти аэробї туршшавии глюкоза ва кислотаи равѓан дар шакли сикли Кребс дар митохондрияњо ба амал меояд. Ба њисоби миёна дар ваќти туршшавии 1 мол, глукоза ќариб 38 мол АТФ њосил мешавад дар ваќти туршшавии 1 мол кислотаи равѓан ќариби 128 мол АТФ њосил мешавад. Ин љараён бисёр камхарљ буда, ваќти зиёдро талаб мекунад. Барои њамин ин роњи ресинтез дар њамон њолат истифода бурда мешавад, ки ќувватнокии кор кам бошад. Захираи карбогидратњо (гликоген, глюкозаи озод) ва равѓанњо (манбаи кислотањои равѓан) аз њад зиёд аст. Масалан аз њисоби оксидшавии танњо гликоген инсон метавонад бетанафус 15 км давад, захираи равѓан низ чунон зиёдаст, ки барои якчанд њафта бетанаффус коркардан мерасад.

Хусусияти кашишхўрии мушакњои суфта Аз сабаб он ки дар ин љо ретекулями саркоплазми (тури каналњои кундаланг ва рост) наѓз инкишоф наёфтааст барои њамин ионњои калсий барои кашишхўрї аз холигии ѓаирињуљайрагї дохил мешавад. Ќайд кардан лозим аст, ки ПФ дар њуљайрањои мушакњои суфта (ЊМС) табиат калсиги доранд, танњо дар давраи генератсия њосил шудани ПФ калсии ба њуљайра дохилшуда кашишхуриро таъмин мекунад. Муайян шудааст, ки њамаи муњосиракунандањои (блокаторњои) гузаронандаги калсий (ионњои манган, кобалт, латман, верапамил) ба амалоии ПФ ва кашишхуриро дар ЊМС муњосира (блокровка) мекунанд. Хусусияти дигари ЊМС дар он аст, ки кофеин калсийро озод намекунад ва контрактураи кофеини ба амал намеояд. Бо таъсири кофеин дар ЊМС зиёдшавии АМФ(2,3-аденизинмонофасфати сикли) ба амал меояд, ки сустшави дар натиљаи фаъолгардонии насоси калсигї ё аз њисоби муњосираи (блокадањои) миозини фосфорнок муайян шудааст. Алоќамандии байни миозин бо актин (њосилшавии љамъи актиномиозин) дар ЊМС дар њамон ваќт мумкин аст, ки занљири сусти миозин (думи риштаи миозинї) гуруњи фосфатиро гирад (кадом ваќте, ки ин занљир фосфорнок мешавад). Сустшавї дар њамон ваќт ба амал меояд, ки гурўњи фосфати аз риштаи миозин озод мешавад. Нишон дода шудааст, ки фосфорнок шудани миозин бо ёрии ферменти киназањо ва занљири сусти миозин ба амал омада, бефосфоршавї аз њисоби фосфатаза ба амал меояд. Ба амалойии фосфорноки дар муњити ионњои калсий муайян карда мешавад, ки бо калмодулин якљоя амал карда дар натиљаи он фаъолнокии киназањо њосил шуда, раванди омехтагии фосории миозин ва раванди кашишхўрии ЊМС мушоњида мешавад. Њаминро ќайд кардан даркор аст, ки энегрия барои кашишхурии ЊМС дар њолати иљроиши танњо як фаъолият 100-500 маротиба кам талаб карда мешавад.

Хосияти физиологии асаб Асаб ва сутуни асабро бо чашми оддї дидан мумкин аст. Онњо љамъи аксонњое мебошанд, ки ќабати бофтањои пайваскунандаро печонида гирифтаанд. Дар системаи марказии асаб (СМА) аксон њуљайраро ињота мекунад, ки дар маљмуъ нейроглия меноманд ва берун аз СМА аксон њуљайраро ињота мекунад, ки барои гузаронидани ахбор ба дигар нейронњо ва узвњои корї хизмат мекунанд. Дар гирди баъзе аксонњо њуљайрањои швановї ќабати спиралмонандро ба маводи изолятсякунанда - миелин мепушонанд. Миелин табиати чарби дошта вазифањои зеринро иљро мекунад. 1) Вазифаи изоляториро иљро мекунад. Дар натиљаи он гузаштани ионњо ва љараёни такзойи дар ќисмњои асабе, ки бо миелин пушида шудааст ба амал меояд. 2) вазифаи трофикї (ѓизоиро) иљро мекунад: мубодилаи модда ва инкишофи мењвари силиндриро танзим карда дар синтези атсетилхолин иштирок мекунад. Асабњое, ки таркибашон аз миелин иборат аст асабњои миелинї меноманд. Дар ин асабњо ќисми на онќадар калон маълум аст, ки миелин надоранд ва онњоро гулугоњњои Ранве меноманд. Дар гирди аксонњое, ки дар СМА љойгиранд, миелин дар њуљайрањои - швановї њосил намешавад. Он дар њуљайрањои махсуси сателлитњо - олигодендроситњо њосил мешавад. Асабњое, ки миелин надоранд, асабњои бемиелин номида мешавад. Њамин тавр аз руии таркибияти худ асабњо мешаванд миелиндор ва бемиелин. Њар як асаб ду хосияти физиологї дорад: мутаасиршавї ва гузаронандагї.

Механизми пањншавии њаяљон дар асаб Механизми гузаронидани њаяљон ба асаб аз таркибияти вай вобаста аст. Дар нахњои асаби бемиелинї њаяљон бетанафус мегузарад, барои он ки љараёни тањљої ба воситаи сатњи калони мембрана мегузарад. Дар асабњои миелиндар бошад, ќисмњое, ки бо миелинпушида шудааст, ќобилияти баланди муќовимати дорад (100000-160000ом/cм2). Њамин тавр таркиби миелинии асаб барои гузаштани типи нави њаяљонгузаронии салтаторї (љањиш) ба амал меояд. Љараёни тахљої дар яке аз гулугоњњо ба воситаи тамоми сатњи мембрана нагузашта (чи хеле, ки дар асабњои бе миелини ба амал меояд) балки ба воситаи гулугоњи њамсоя ПФ ба амал омада дар љойи ангезонанда њамчун љањиш аз як гулугоњ ба дигар пањн мешавад. Дар ин ваќт ПФ метавонад аз байни 2-3 ва њатто 5 гулугоњи Ранве љањад. Ба пањншавии солтаторї бисёртар ба афзалиятнокии он бовари њосил кардан мумкин аст: 1) дар ин ваќт суръати пањншавии њаяљон тез мешавад (то 120м/с). 2) пањншавии њаяљон энергияи камро талаб мекунад. Суръати гузаронидани импульс бо дарозшавии диаметри аксон зиёд мешавад, барои он ки муќовимати дохили паст мешавад. Њамин тавр дар асабњои ѓафс назар ба асабњои борик њаяљон тез мегузаронад. Аммо дар сутунмуњрадорон суръати баланд бо дигар роњ ба амал меояд. Роли муњимро дар ин љо ќабати миелинї иљро мекунанд, ки њамчун изолятор (руйпўшкунанда) намегузорад, ки љараён байни моеъе, ки ин ќабатро печонида аст ба муњити дохили аксон гузарад. Љараёни тањљои метавонад фаќат дар гулугњњои Ранве ба амал ояд. Нахњои миелинї, ки ѓафсиаш якчанд микрон аст ќобилияти гузаронидани импулсро то суръати 100м/с дорад, њоло, ки дар нахњои аз њама ѓавс (1мм диаметриашон) ба миелин пушида нашудаанд, суръати гузаронидани импульс 20-50м/с мебошад. Агар танњо нахњои асаби миелиндор гирифта шавад, даринљо вобастагии аниќи суръати гузаронидан њаяљон аз диаметри нахњои асаб вобаста аст.

Ќонунњои гузаронидани њаяљон дар асабњо Се ќонуни гузаронандагии њаяљонро дар асабњо аз њам фарќ мекунанд. Ќонуни якум далели он аст, ки њаяљон дар асаб њамон ваќт пањн мешавад, ки вай аз љињати анатомї ва физиологи бутун бошад. Агар асаб бурида шавад (бутунияти анатоми вайрон шавад) њаяљон дар асаб пањн намешавад. Ё ин ки бо ягон ангезандаи осебоваранда (хлороформ, эфир мањлули КСI) ба асаб таъсир расонем мо муваќќатан бутунияти физиологиро вайрон мекунем. (Расми 7-а) Дар ин њолат њаяљонљон дар асаб пањн намешавад.

 Ќонуни дуйум далели он аст, ки њаяљон ба њарду тарафи нахи асаб пањн мешавад. Ин хосияти ба ду тараф гузаронандагии њая-љон мебошад. (Расми 7-б).

Ќонуни сеюум далели он аст, ки њаяљон ба нахи асаб бо таври алоњида (изолятсия кардашуда) ме-гузарад. Яъне њаяљон аз як асаб ба дигар асаб чї ќа-даре, ки наздик бошанд њам намегузарад (Расми 7-в). Њаминро ќайд кардан даркор аст, ки ќонуни бутунияи физиологї ба як дараља барои асабњои миелиндор нисбї мебошад. Барои он ки њаяљон ба таври љањидан пањн мешавад ва њангоми захмдор кардани ќисми хурди он њаяљон бе монеъ пањн мешавад. Ќонуни ба таври изолятсикардашуда гузаронидани њаяљон ба асабњои бемиелин нисбиянд барои он ки дар ваќти њаяљони зўр аз як асаби бемиелини ба дигар асаби бе миелини њаяљон пањн мешавад.

Механизми гузаштани њаяљон аз синапс Системаи асаб аз нейронњои алоњида, ки холигии байнињуљайрагї онњоро аз њам људо кардааст иборат аст. Аз ин лињоз бояд механизме мављуд бошад, ки ба импулси асаб имконият дињад, ки дар њолати пайвастшавии асабу мушак ба мушак, аз як аксон ба дендрид ва танаи дигар њуљайра љањида гузарад. Дар таърихи омўзиши гузаштани њаяљон аз асаб бо мушак љойи намоёнро А.Г.Генисинский ишѓол мекунад. Ў дар ин љода 15 соли њаёти сермањсули худро сарф кардааст. Дар давраи солњои 1935-1950 байни олимон дар бораи мављудияти гузаштани њаяљон аз тори асаб ду назария мављуд буд; электрикї ва химиявї. Танњо дар соли 1949 дар симпозиуми Париж бо њузури Дж. Экклс њамаи олимон ба хулосае омаданд, ки гузаронидани импулсњо ба пайвастагињои асаб ва мушак дар ганглияњо бо иштироки атсетилхолин иљро карда мешавад. Дар таљрибањои классикии Отто Леви соли 1921 дар ду дил ба таври аёни нишон дода шуд, ки асабњо њангоми ангезонидан аз худ моддањое, ки ќобилияти пањншавиро доранд људо мекунанд. Дар таљриба ду дили људокардашударо ба њам чунон пайваст карданд, ки хуни аз як дил баромада ба дигар дил дохил мешавад. Њангоми ангезонидани асаби як дил њарду дил аз кор мемонад. Баъдтар муайян карда шуд, ки моддаи такшоншуда атсетилхолин дорад ва он боиси аз кор монани њарду дил гардидааст. Мављудияти алоќамандии байнинейронњоро Шеррингтон синапс номидааст. Синапс – ин таркибияте мебошад, ки гузариши њаяљонро аз як нахи асаб ба дигараш ё гузариши њаяљон аз асаб ба нейрон ва мушакро таъмин мекунад. Барои ќисмати синаптикии аксон таначањои гирди сершумор њубобчањои (везикул) синаптикии диаметраш аз 10 то 20 нм мебошад. Ин њубобчањо дар дохилашон моддањои махсус доранд, ки дар њолати ба њаяљон омадани аксон озод мешаванд ва онњоро медиатор меноманд. Тамомшавии аксонњоро бо њубобчањо мембранаи пеш аз синапсї меноманд. Ќисми асабии нейрон ё мушакњо, ки дар он њаяљон дода мешавад мембранаи баъдисинапсї номида мешавад (Расми 8). Дар байни ин ду таркибиятњо холигии на он ќадар калон (50нм) мављуд аст, ки онро тарќиши байнисинапсї меноманд. Њамин тавр ќариб њамаи намудњои синапсњо аз се ќисм иборат аст:1) мембранаи пешазсинапсї, 2) тарќиши байнисинапсї, 3) мембранаи баъдисинапсї. Аз гуфтањои боло маълум аст, ки дар синапсњо гузаронидани њаяљон ба таври химиявї аз њисоби се раванд ба амал меояд: 1) озодшавии медиатор аз њубобчањо, 2) пањншавии медиатор ба тарќиши синапс, 3) Пайвастшавии ин медитор ба таркибияти махсуси реактивии мембранаи баъди синапсї, ки он њосилшавии импулси навро ба амал меорад. Дар њар импулсї асаб људошавии медиатор аз њубобчањо, ки дар тарќиши синапсї ва таркибияти реактивї, (субстансияи ретсепторњои мембранаи баъдисинаптикї) ки дар ин љо зиёдшавии гузариш барои ионњои калий ё натрий ба амал меояд. Дар њолати аввал (њангоми зиёдшавии гузаронандагї барои ионњои калий) деполяризатсияи мембранаи баъдисинаптикї бо њосилшавии потенсиали њаяљонорандаи баъди синапсї (ПЊБС). ПЊБС то ба њадди критикии худ расидан (ин аз миќдори медиатор вобаста аст) дар мембранаи берун аз синапсї ПФ ба амал меояд (расми 9). Дар њолати дуйум (дар ваќти зиёд шудани гузаронандагии ионњои калий) гиперполяризатсияи мембрана ба амал омада њосилшавии боздории потенсиали баъдисинапсї (БПБС) ба амал меояд. ба амалоии ПЊБС ё ки БПБС дар мембранаи баъдисинапсї аз медиатор вобастаги дорад, ки он дар мембранаи пешазсинапсї њосил мешавад: атсетилхолин ва норадреналин њосилшавии ПЊБС-ро ба амал меоранд ва аз гаммааминокислотаи равѓани БПБС њосил мешавад. Синапс метавонад ба дохилшавии импулсњо ба системаи асаб муќовимат нишон дињад ва на њар импулсе, ки ба синапс меояд ба нейрони дигар дода мешавад. Синапсњои гуногун муќовимати гуногун нишон медињанд. Барои ин онњо барои муайян намудани роњи импулс ба системаи асаб ва реаксияи организм ба таъсири ин ё он ангезанда роли муњим мебозанд. Моддаи стрихнин яке аз ангезандаи сусттаъсиркунанда дар организми одам, фаъолияти секретории њамаи ѓадудњо ва кашишхурии њамаи мушакњои баданро ба амал меорад. Андозаи муќовимати синаптикї метавонад дар зери таъсири импулси асаб таѓйир ёбад. Дар як њолат импулси ба амал омадаистода метавонад таъсири дигарро боз дорад ва ё зиёд гардонад, ки дар натиља сабукшавї ба амал меояд. Ин ду љараён барои интегратсияи фаъолияти аъзоњои гуногун ва ќисмњои бадан роли муњимро мебозанд. Њамин тавр боздорї ва пурќувватгарди фаќат дар синапс баъди он, ки импульс роњи худро дар асаб ёфта, пањншавии он боздошт намуда мешавад ба амал меояд. Дар синапси асабию- мушаки дар мембранаи пеш аз синапсї атсетилхолин људо мешавад, ки дар тарќиши синапсї љойгиршуда бо таркибиятњои холинореактивї (сафедањои ба атсетилхолин њиссиёти баланд дошта) мембранаи баъдазсинапсї ва деполяризатсияи тањљоиро њосил мекунад ки дар натиља ПЊБС њосил мешавад. Агар ПЊБС то ба дараљаи критики худ расидан дар мембранаи берун аз синапсї потенсиали фаъоли пањншаванда њосил мешавад. Агар мембранаи пеш аз синапсї ба воситаи модањои махсус муњосира кунем, ин моддањои зањролуд ба монанди зањри кураре: бо таркибиятњои холенореактивии мембранаи баъди синапсї, ки атсетилхолин људо мекунанд ба мембранаи баъди синапсї таъсир намекунад. Зањри дигар ботулин ба људошавии атсетилхолин аз мембранаи пешазсинапсї монеъ мешавад. Таљрибањои гистохимиявї муайян кард, ки дар синапс консентратсияи ферменти фаъол атсетилхолинэстераза, ки атсетилхолинро ба холин ва кислотаи сирко гидролиз мекунад баланд аст. Ќисми холин мембранаи пешазсинапсиро забт мекунад, ки аз он боз атсетилхолин синтез мешавад. Ќисми дигари холин ва кислотаи сирко ба намуди атсетатњо ба хун љабдида мешавад. Агар ингибатори холинэстеразаро (Эзерин, простигмин, галантамин) гузаронем давраи рефрактернокї дароз мешавад ва мушак ба таъсири ангезандањои нав љавоб намегардонад. Њамин тавр барои ба амал омадани кашишхурии нав вайроншавии атсетилхолине, ки аз импулси пештара њосил шуда буд ба амал меояд.

СИСТЕМАИ АСАБИ АВТОНОМЇ (САА) Олим Гален (II-аср то э.м) сутуни асаби паравертебралиро, ки гормонизатсия ва координатсияи системаи виссералиро таъмин мекунад системаи симпатикї номид. Рейл дар соли 1807 мафњуми системаи асаби вегетативиро пешнињод кард. Баскел дар соли 1885 новобастагии асаби вегетативиро аз маркази њаракатњои беихтиёр исбот намуда онро системаи асаби беихтиёр номид ва назарияи танзими муќобили якдигарии симпатикї ва парасимпатикиро пешнињод кард. Дар номенклатураи њозираи анатомї њамаи терминњо (системаи асаби вегативї, виссералї, беихтиёр) ба системаи асаби автономї (САА) иваз карда шудаанд. Дар китобњои њозира мавњуми системаи асаби вегетавиро (САВ) истифода мебаранд. Мувофиќи нишондодњои номенклатураи анатомї САА ба асабњои симпатикї ва парасимпатикї таќсим мешаванд. САА аз таркибиятњо иборат аст, ки ба он: 1) нахњои асаб (пеш ва баъди гирењњо) 2) гирењњои асаби канорї (периферї), ки аз нейронњо иборатанд. 3) марказњо дар моддаи хокистаранги маѓзи сар (ќисми мезенсефалї ва булбарї) ва њароммаѓз (шохањои пањлугї) ва марказњои олї, ки дар маѓзи мобайни (гипоталамус) љойгир аст дохил мешавад.

Фарќияти асосии САА аз системаи асаби соматикї Системаи асаби автономї аз системаи асаби соматикї чунин фарќиятњо дорад (расми 10): 1. Аз рўи љойгиршавии нейронњои њаракаткунанда: Барои системаи асаби соматикї нейронњои њаракаткунанда (монанейронњо) дар моддаи хокистаранги њароммаѓз (дар шохањои пеш) љойгиранд. Барои САА нейрони якум дар ќисми мезенсефалї ва булбарии маѓзи сар (шуъбаи парасимпатикии САА) инчунин дар шохањои пањлугии њароммаѓз (симпатикї- дар сегментњои гардан сина ва миён, парасимпатикї дар сегмантњои чорбанд). Нейронњои дуйумин бошанд дар ќисми канорї пањншудаанд: а) Љамъшавии нейронњо дар ганглияњои муњрањое, ки дар танаи муњрањо ва дар таркиби сарњадии сутуни симпатикї љойгиранд. б) љамъшавии нейронњо дар гирењњои пеш аз муњравї (печутоби офтобмонанд, печутоби пардаи тунук печутоби дил ва ѓайрањо) в) ганглияњои парасимпатикї, ки дар дохили узв мехобад, - ганглияњои интромуралї. 2. Бо натиљаи охирин. Нахњои эфферентии системаи асаби соматикї дар мушакњои бадан ба охир мерасанд. Нахњои эфферентии САА бошад дар њамаи узвњои дохилї ва мушакњои суфтаи рагњо ба охир мерасанд. 3. Бо алоќаманди эффекторњо (узви корї). Дар СМА барои системаи асаби соматикї алоќа як нейрона мебошад, яъне аксон ба мотонейроне, ки дар шохањои пеши њароммаѓз љойгиранд дар мушакњои скелетї ба охир мерасад. Барои САА ин алоќа дунейрона мебошанд. Нахњои эфферентии САА аз ду ќисм пеш азгирењї (нейрони он дар њароммаѓз ва маѓзи сар љойгирифтааст) ва баъдигирењї (нейрони он дар гирењњои канорї љойгир аст иборат аст. 4. Баромади нахњои асаб. Нахњои системаи асаби соматикї аз СМА ба таври сегментарї мебароянд. Нахњои САА ба симпатикї ва парамастикї таќсим мешаванд. Нахњои асаби симпатикї аз марказ мебароянд, ки дар шохањои пањлугии сегментњои гардан, миён ва ќафаси синагии њароммаѓз мебароянд. Нахњои асаби парасимпатикї аз марказњое, ки дар маѓзи миёна, дарозруя инчунин дар шохањои пањлугии њароммаѓз ва сементњои чорбанд мебароянд иборат аст. 5. Аз рўи таркиби нахи асаб. Нахњои асабї соматикї асосан ба типи А-и нахњои миелиндор дохил мешаванд, онњо њаљми калондошта (ба њисоби миёна 15 мкм) суръати баланди гузаронидани њаяљонро (ба њисоби миёна 100м/с) доранд. Нахњои пеш аз ганглионари бошанд бисёртар ба типи В-и нахњо дохил мешаванд. Онњо нахњои миелиндори њаљман хурд буда (ба њисоби миёна 3мкм) бо суръати паст (ба њисоби миёна 7 м/с) пањн мешаванд. Нахњои баъди гирењии САА, ќисми зиёдашон ба нахњои типи С дохил мешаванд, ки он бемиелин ва андозаи хурдошта (ба њисоби миёна 1мкм) суръати пасти гузаронандагии њаяљонро (ба њисоби миёна 1м/с) доранд. Ќисми мобайни САА-ро ба 4 њисса таќсим кардан мумкин аст. 1) Мезенсефалї (маѓзи миёна) дар ин љо III-љуфт асабњои косахона ва маѓз (мушакњое, ки ба њаракатдарори чашмро танзим мекунад), асаби мушакњои њалќашакли мардумак (хурдашавии мардумак ва мушакњои мижгон (дар аккомодатсияи чашм иштирок мекунад) дохил мешаванд. 2) Булбарї аз ин љо њафт асабњои касахона ва маѓз (V-ХII љуфтњо) сармешавад. 3) Сакралї дар шохањои пањлугии (II-IV сегментњои чорбанди њароммаѓз) љой гирифта увзњои шошадон ва ќисми поёнии найи њозимаро инерватсия мекунад. Ин се њисса ба шуъбаи парасимпатикии САА дохил мешавад. 4) Тораколюмбалї (шохањои пањлугии сегментњои синагї ва миёни њароммаѓз) онњо танзими симпатикии њамаи узвњо ва бофтањои организмро иљро мекунанд.

ВАЗИФАЊОИ САА 1) Доимияти нисбї ва динамикии муњити дохилии организм (гомеостаз)-ро нигоњ медорад, худтанзимкуни увзњо ва системаи организмро таъмин мекунад. 2) Мутобиќшавии вазифањои вегетативиро ба таѓирёбии шароити муњити беруна ва дохили таъмин мекунад. 3) Вазифаи трофикии узвњо ва бофтањоро таъмин мекунад. Таъсири трофикии САА ба танзими мубодилаи моддањо ва ѓизоии увзњо ва бофтањо асос меёбад. Доир ба роли трофикии САА феномени Орбели Генисинский шањодат медињад. Дар асоси реаксияи љавобї њангоми ангезонидани САА љараёнњои нейрогуморалї меистад, ки мувофиќи он: 1) озодшавии моддањи фаъоли кимиёвй, дар охири нахњои асаб (медиаторњо), 2) таъсири махсуси медиаторњо барои увзњои корї ба амал меояд.

МЕДИАТОРЊОИ САА Пештар мо ќайд карда будем, ки дар охири нахњои системаи асабї соматикї атсетилхолин људо мешавад. Асабњои эфферентии САА аз ду нейрон иборат аст. Аз ин лињоз дар ин љо ду маротиба медиаторњо људо мешавад: дар синапсњо байни нахњои пеш ва аќиби гирењњо (дар гирењњо) ва байни нахњои баъди – гирењї ва увзњо. Дар асабњои симпатикї тамомшавии нахњои пеши гирењї атсетилхолин људо мешавад. Дар тамомшавии нахњои ќафои гирењи норадреналин људо мешавад. Баъзе нахњои асаби симпатикии баъди гирењї атсетилхолин људо мекунад (ѓадудњои араќљудокунї). Дар асабњои парасимпатикї људошавии медиатор якхела аст барои он, ки нахњои пеш ва баъди гирењи атсетилхолин људо мекунанд. Дар увзњое, ки САА онро танзим мекунад, махсус таркибиятњои сафедагие мављуданд, ки нисбат ба медиатор њассосияти баланд доранд. Дар боло ќайдшуда буд, ки нахњои баъди гирењии асаби симпатикї норадреналин људо мекунад, асабњои парасимпатикї бошад атсетилхолин, барои њамин, њамаи таркибиятњои сафедавии увзњоро метавон ба ду гурўњ људо кард. I. Таркибияти сафедавие, ки нисбат ба норадреналин њиссиётнокии баланд дорад. Инњо таркибиятњои адренореактивї мебошанд. Ќайд карда шудааст, ки ангезонидани асаби симпатикї дар увзњо реаксияњои гуногунро ба амал меоранд. Мисол: њангоми ангезонидани асаби симапатикии дил зиёдшавии њамаи хосиятњои мушакњои дил ба амал омада кори дил зур мешавад. Дар ваќти ангезонидани асаби симпатикии рўда тонуси мушак суст мешавад. Ин гуногуни ба гуногунии таркибияти адренореактивї алоќаманд аст, ки дар ўвзњо мављуд аст. 3 намуди таркибияти адренореактивиро аз њам фарќ мекунанд: 1) Таркибияти адренореактивии алфа: њангоми ба њам якљоя амал кардани ин таркибият бо норадреналин афзудани кори ўзвњо ба амал меояд. 2) Таркибияти адренореактивии Бета 1 - њангоми ба њам якљоя амал кардани ин таркибиятњо бо норадреналин зиёдшавии кори ўвзњо ба амал меояд. 3) Таркибияти адренореактивии Бета 2 –: њангоми якљоя амалкардани ин таркибиятњо бо норадреналин сустшавии вазифањои ўвзњо ба амал меояд. Њамин тавр њангоми агезонидани асаби симпатикї натиљаи кори ўзвњо гуногун мешаванд вобаста аз он, ки кадом таркибияти адренореактивї дар ин узвњо мављуд аст. Масалан дар мушакњои дил таркибияти адренореактивии бета-1, дар ќабати мушакњои рўда таркибияти адренореактивии бета -2, дар ќабати мушакии рагњои хун инчунин бета - 2 мављуд аст. Аз гуфтањои боло маълум аст, ки њангоми ангезонидани асаби симпатикї ќувваи кашишхурии мушакњои дил зиёд мешавад, кашишхурии мушакњои рагњои пўст њам зиёд мешавад (рагњои пўст хурд мешаванд) ќувваи кашишхўрии мушакњои рагњои љигар кам мешавад (рагњои љигар васеъ мешаванд), ќувваи кашишхурии мушакњои рўда њам кам мешавад. II. Моддањои сафедавие, ки нисбат ба ацетилхолин њассосияти баланд доранд, таркибиятњои холинореактивї меноманд. Дар навбати худ ангезонидани асаби парасимпатикї њам метавонад вазифањои увзњоро зиёд ё баракс суст гардонад. Ин таѓирёби аз таркибиятњои гуногуни холинореактивї вобастагї дорад. Ба ин таркибиятњо дохил мешаванд: 1) М-таркибияти холинореактивї, ки њиссиётнокиаш нисбат ба атсетилхолин ва мускарин (зањри замбурўѓ) баланд аст. Ба њам якљоя амалкардани атсетилхолин ба ин таркибиятњо сустшавии вазифаи увзњоро ба амал меорад. 2) Н-таркибияти холинореактивї- онњо нисбат ба атсетилхолин ва никотин њиссиётнокии баланд доранд. Дар њолати якљоя амал кардани атсетилхолин бо ин таркибиятњо пурзўршавии вазифаи ўзвњо ба амал меояд. Њамин тавр натиљаи охирони вазифаи ўвз дар ваќти ангезонидани асабњои парасимпатикї аз зиёдтар мављуд будани М-ё-Н таркибияти холинореактивї дар организм вобастагї дорад, дар мушакњои дил таркибияти холинореактивии М-мављуд аст. Дар ќабатњои мушакии руда таркибияти холинореактивии Н- мављуд аст. Њамин тавр њангоми ангезонидани асабњои парасимпатикї ќувваи кашишхурии мушакњои дил кам мешавад, ё ин ки кашиш намехурад (дил аз кор мемонад) ва ќувваи кашишхурии мушаки рўда зиёд мешавад (њаракати рўда зиёд мешавад). Њаминро ќайд кардан љоиз аст, ки дар мембранаи баъдисинаптикии гирењњо ва мушакњои скелетї танњо таркибияти холинореактивии Н-мављуд аст.

ЭФФЕКТЊОИ ТАЪСИРБАХШИ АСОСИЕ, КИ ЊАНГОМИ АНГЕЗОНИДАНИ АСАБЊОИ ХОЛИНОЭРГЇ ВА АДРЕНОЕРГЇ ЊОСИЛ МЕШАВАД. Маълум аст, ки ду намуди алоќамандии ќисмњои симпатикї ва парасимпатикии системаи автаномии асаб мављуд аст: антогонизм (таъсири муќобил) ва синергизм (таъсири яктарафа). 1) Бисёртар антогонизм мушоњида карда мешавад, дар он њолат як асаб кори ўзвро пурзўр гардонида асаби дигар сўст мекунад. Масалан мушакњои дил њангоми ба ангезиш омадани асабњои симпатикї кашишхўриашон зиёд шуда, њангоми ба ангезиш омадани асабњои парасимпатикї бошад кашишхўриашон суст мешавад: ё худ мушакњои суфтаи бронхњо ва рўда њангоми ба ангезиш омадани асабњои симпатикї кашишхўриашон суст шуда, њангоми ба ангезиш омадани асабњои парасимпатикї кашишхўриашон зиёд мешавад. 2) Баъзан синергизм низ мушоњида карда мешавад, дар он њолат асабњои симпатикї ва парасимпатикї таъсири яктарафаи якхела мерасонанд. Мисол. њангоми ба ангезиш омадани асабњои симпатикї кашишхурии мушакњои радиалии миљгон зиёд мешавад, ки дар натиља булурак васеъ мешавад, ва њангоми ба ангезиш омадани асабњои парасимпатикї низ кашишхўрї аз њисоби мушакњои њалќашакли мижгон зиёд мешавад, ки дар натиља булурак танг мешавад. Аз рўи натиљаи охирони таъсири асабњои симпатикї ва парасимпатикї ба мушакњои мижгон антогонизм мушоњида карда мешавад (дар як њолат булурак васеъ шуда дар дигар њолат булурак танг мешавад),вале аз руи бевосита ба мушак таъсир кардан синергизм мушоњида карда мешавад. Синергизмро инчунин њангоми таъсири ин ду асаб ба ѓадудњои луоб мушоњида намудан мумкин аст: њангоми ба ангезан омадани асабњои парасимпатикї луобљудошавї аз њисоби тунуки (суюќи)-и луоб зиёд шуда, њангоми ба ангезиш омадани асабњои симпатикї бошад, миќдори луоб таѓир намеёбад, ё зиёд мешавад, ки дар ин ваќт луоб ѓафс мешавад. Инчунин увзњое мављуданд, ки онњо танњо ба воситаи асабњои симпатикї асабронї карда мешаванд (ќариб њамаи рагњои хунгард, испурч, мушакњои суфтаи пиёзаки муйњо), ё баракс узвњое њастанд, ки танњо аз њисоби асабњои парасимпатикї асабронї карда мешаванд (мушакњои њалќашакли мардумак, ѓадуди ашк). Таъсири асаби симпатикї метавонад глюкогенолизро дар љигар ва липолизро дар њуљаирањои чарбї зиёд карда, консентратсияи глюкоза ва кислотањои озоди равѓанњоро дар хун зиёд кунад. Асабњои парасимпатикї бошад дар ин равандњо таъсир намекунанд. Дар зери таъсири шуъбањои симпатикї ва парасимпатикии САА ба увзњо се типпи алоќамандиро аз њам фарќ мекунанд. 1) Типи нормотонї-координасияи баробари таъсири ќисмањои симпатикї ва парасимпатикии САА дар танзими кори узвњо. 2) Типи симпатикотонї- дар ин њолат дискоординатсия бо таъсири ќисмњои САА бо узв бо таъсири асаби симпатикї ба амал меояд. 3) Типи ваготонї -дар ин њолат дискоорнатсия бо таъсири САА ба увз бо афзалиятнокии таъсири асаби парасимпатикї мегузарад. Њамин тавр аз рўи кори увз мо метавонем њолати САА ва ќисмњои онро муайян кунем. Дар замони њозира дар корњои сершумор нишондода шудааст, ки индикатори њиссиётнокиаш баланд, ки таѓъирёбии њолати САА -ро муайян мекунад, ин дил аст. Усули пањншудаи тањлили математикии ритми дил имконият медињад, ки ба њолати САА ба таври ѓайрирасми бањо дода шавад. Дар ин ваќт мавњуми умумиро дар бораи њолати САА дар асоси тањлили спектрї як ќатор кардиоинтервалњои њосилшударо гирифтан мумкин аст. Мавњумро дар бораи њолати САА аз руи нишондињандањои фарќияти вариасионї (фарќи байни кардиоитервалњои максималї ва минималї) дар ваќти навиштани 100-150 коордиоинтервалњо дар њолати типи нормотонї фарќияти вариатсионї аз 0,1 то 0,4 майл мекунад. Дар типи симпатикотонї бошад ин фарќият ба 0,1 с баробар буда, дар типи ваготонї, ба 0,4 с баробар аст. Дар бораи алоќамандињои типњои ќисмњои САА метавон аз руи ритмограммањои коррелясионї (РК), ки дар ваќти љамъи кардиоинтарвалњои калон сохта шудааст (100-200) истифода бурд. РК алоќамандии байни масофањои минбаъда ва пешинаро инъикос мекунад. Дар типи нормотонї алоќамандии ќисмњои САА аз руи РК эллипсшакл буда вобастагии зиёди коррелятсионии байни ќисмњои минбаъда ва пешинаи кардиоинтервалњо (коэффисиенти корелясия 0,9)-ро ташкил мекунад. Дар ваќти ба њам таъсир кардани ќисмњои симпатикии САА, РК андозаи на он ќадар калони гирдро ташкил мекунад, ки дар ин ваќт алоќамандии байни кардиоинтервалњои минбаъда ва пешина (коэффисиенти корелятсия) 0,4-0,5-ро ташкил мекунад. Њангоми типи ваготонї таъсири якљояи ќисмњои САА, РК курашакл буда алоќамандии байни кардиоинтервалњои минбаъда ва пешина (коэффисиенти корелятсия) 0,2 ва аз он камтар-ро ташкил мекунад.

СИСТЕМАИ МАРКАЗИИ АСАБ. МАХСУСИЯТИ ГУЗАРОНИДАНИ ЊАЯЉОН ДАР АСАБ Таркибияти функсионалии ягонаи СМА ин нейрон (њуљайраи асаб) мебошад. Нейрон аз тана (сома) ва изофањо-дендритњои сершумор ва якто аксон иборат аст (Расми 11). Дендритњо (изофањои кутоњ) аз шохањои сершумор иборат буда синапсњои зиёдеро њосил мекунанд, ки бо дигар њуљайрањо пайвастшуда имконияти ќабул кардани хабарњоро аз тарафи нейронњо таъмин мекунанд. Аксон аз тана бо тепачаи аксонї сар шуда, вазифаи њосил кардани импулси асабиро дорад, ки тавассути аксон ба дигар њуљайрањо гузаронида мешавад. Аксон зиёд шоха ронда каллатералњои сершумори терминали синапсњоро бо дигар њуљайрањо њосил мекунад. Дар бисёр нейронњои СМА, ПФ дар ќисми мембранаи тепачаи аксон, пайдо мешавад, ки мутаасиршавии вай ду маротиба аз ќисмњои дигар баланд буда, аз ин љо њаяљон ба аксон ва танаи њуљайра пањн мешавад. Ин тавр усули ба ангезиш омадани нейрон барои ба вуљуд овардани вазифаи интегративии он муњим мебошад. Ин ќобилиятноки љамъшавии таъсир ба нейрон бо роњњои гуногуни синаптикї ба амал меояд. Боз як хусусияти ПФ дар нейронњои СМА мушоњида карда мешавад, ки ин андозаи деполяризасияи пайгузори сатњи критики (ба эътидол омадани)-и деполяризатсия мебошад. Дараљаи мутаасиршавї дар ќиcмњои нейрон гуногун мебошад. Аз њама зиёд мутаасиршавандагї дар тепачаи аксон, ва баъдан дар танаи нейрон ва боз камтар дар дендритњо мебошад. Ба ѓайр аз нейронњо дар СМА боз њуљайрањои глиалї, ки ним њaљми нейронро ташкил мекунад, љой гирифтааст. Изофањои канории ќабати њуљайрањои глиалї њам - њуљайрањои шванови печонидааст. Нейронњо ва њуљайрањои глиалї, аз њам тавасути тарќиши байнињуљайравї људошудаанд. Ин тарќиш аз моеъи байни њуљайрагї пур карда шудааст, ки ба воситаи он байни нейронњо ва глиањо мубодилаи модда мегузарад. Вазифањои асосии њуљайрањои глиалї чунинанд: онњо барои нейронњо апарати такягоњи, њимоявї ва трофикї мебошанд, инчунин конентрасияи дохилии ионњои калий ва калсийро дар холигии байни њуљайра нигоњ дошта ба таври фаъол нейромедиаторњоро фурў мебарад, ки бо њамин ваќти таъсири онњо ба охир мерасад. Аксонњо ба ѓайр аз вазифаи гузаронидани њаяљон инчунин канали гузаронандагии моддањои гуногун мебошад. Сафедањо ва медиаторњое, ки дар танаи њуљайра њосил мешаванд, бо органеллањо ва дигар моддањо метавонанд бо аксон ва ќисми тамомшавии он омехта шаванд. Ин омехташавии моддањо наќлиёти аксонї ном гирифтааст. Наќлиёти аксонии тез ва сустро аз њам фарќ мекунанд. Наќлиёти аксонии тез ин наќлиёти њубобчањои митохондрияњо ва якчанд ќисмњои сафедавї аз танаи њуљайра ва тамомшавии аксон бо суръати 250-400 мм-дар як шабонарўз мегузарад (наќлиёти антероградї). Њамчунин наќлиёти аксони тезе, ки аз терминали аксон бо танаи њуљайра (наќлиёти аксонии ретроградї) омада лизосомањо, везикулањо, ки дар охири аксонњо њосил мешаванд, омехта карда дар рафти пиноситоз иштирок мекунанд (мисол атсетилхолин эстираза, баъзе вирусњо, токсинњо ва ѓайрањо) бо суръати 220 мм дар як шабонарўз мегузарад. Суръати тези наќлиёти аксонї аз андозаи аксон вобастаги надорад. Ба воситаи наќлиёти аксони суст омехташавии сафедањо ба таркиби ситоплазма бо суръати 1- 4 мм дар як шабонарўз мегузарад. Ин намуди наќлиёт дар рафти сабзиш ва регенерасияи изофањои нейронњо ањамияти муњим дорад. Њамин хусусияти гузаронидани њаяљон дар СМА бо мављудияти миќдори зиёди синапсњо алоќаманд аст. Пеш аз он ки дар бораи хусусияти гузаронидани њаяљон дар СМА маълумот дода шавад, аввалан таснифи нейронњоро аз руи вазифаашон бояд нишон тавсиф карда шавад. Аз рўи вазифаашон нейронњои сершуморро ба гурўњњои зерин таќсим мекунанд. 1) Нейронњои афферентї – ё худ нейронњои њискунанда. Ин нейронњо миќдоран зиёд буда дар шохањои аќиби њароммаѓз љойгиранд. Аксони ин нейронњо дар ретсепторњои гуногун ба охир расида роњи афферентиро њосил мекунанд, яъне роње, ки тавассути он ахбор ба СМА меравад. 2) Мототонейронњо ё худ нейронњои њаракаткунанда.

Умуман 3-намуди мотонейронњоро аз њам фарќ мекунанд:

а) алфа – мотонейрон танњо дар шохањои пеши њароммаѓз љойгир буда, аксонњои онњо дар мушакњои экстрафузалї ба охир мерасанд. б) гамма- мотонейронњо ин мотонейронњо њам дар шохањои пеши њароммаѓз љойгир буда, аксонњои онњо дар мушакњои интрафузалї ба охир мерасанд. в) мотонейронњои вегетативї- дар шохањои пањлугии њароммаѓз љойгир буда, аксони онњо ба увзњои дохили, рагњои хунгард, асабњои симпатикї ва парасимпатикї тамом мешаванд. Аз гуфтањои боло маълум мешавад, ки аксонњои њамаи мотонейронњо роњњои эфферентї њосил мекунанд, ки тавассути ин онњо ахборњо аз СМА ба увзњои корї дохил мешаванд. 3) Њуљайрањои азимљуссаи боздорондаи реншоу. Изофањои ин нейронњо дар алъфа мотонейронњо ба охир расида боздории онњоро аз њисоби гиперполяризатсияшавї ба амал меорад. Дар њолати ба њаяљон омадани ин нейронњо љараёни боздорї дар алъфа мотонейронњо ба амал омада боздории рефлексњои њароммаѓз мушоњида карда мешавад. 4) Интернейронњои боздоранда – изофањои онњо ба њуљайрањои реншоу ба охир мерасанд. Дар њолати ба њаяљон омадани нейронњои боздоронда, боздории њуљайрањои Реншоу ва сабукшавии рефрексњои њароммаѓз ба амал меояд. Њангоми гузаштани њаяљон дар СМА хусусиятњои зерин мушоњида карда мешаванд. I) Яктарафа гузаронидани њаяљон. Дар синапсњо њаяљон танњо аз мембранаи пеш аз синапсї дода мешавад ва аз ин љо медиатор људо шуда бо ёрии он гузаштани њаяљон аз синапс ба мембранаи баъди синапсї таъмин карда мешавад ва барои њамин дар СМА њаяљон танњо яктарафа мегузарад. II) Сумматсияи њаяљон. Ду намуди сумматсияро аз њам фарќ мекунанд: 1) сумматсияи фазои ё якборагї. Ин намуди сумматсия ба туфайли миќдори зиёди ретсепторњо, ки нисбат ба нейронњои афферентї зиёданд ба амал меояд. Аз ин љињат аз ду ва ё зиёда ретсепторњо ахбор ба худи њамин нейрон дохил мешавад. Барои ба мављудияти ин сумматсия бовар кардан, агар ба ретсептор ба ќувваи зери њаддї таъсир кунем реаксияи љавобї њосил намешавад. Баъди якбора бо ду ќувваи зери њаддї ба ду ретсептари майдони ретсептори (маљмуи ретсепторњое, ки њангоми ангезонидан реаксияи љавобии якхела мушоњида мешавад) таъсир кардан реаксияи љавобї ба амал меояд. Њангоми таъсир ба як ќувваи зери њаддї медиатор кам људо шуда ПЊБС (потенсиали њаяљоноварандаи баъди синапсї) дар мембранаи баъди синапсї то дараљаи критикии худ намерасад ва барои њамин њам реаксияи љавобї њосил намешавад. Дар ваќти якљоя таъсир кардани ду ќувваи зери њаддї медиатор якбора дар тамомшавии ду нахи асаб људо мешавад, ки ба њамон нейрон ба охир мерасад ва њамин тавр шумораи медиаторњое, ки барои ПЊБС-ро то ба дараљаи критикии худ мерасонад басанда аст, ва барои њамин реаксияи љавобї ба амал меояд. 2) Сумматсияи пай дар пай ё ин ки муваќатї. Ин намуди сумматсия дар ваќти ангезонидани ритмикї (мунтазам) ба амал меояд. Дар ин њолат зудии ангезандаи ритмикї бояд баланд бошад, барои он ки медиаторе, ки аввалан људо мешавад вайрон нашуда боз дастаи нави медиатор аз ангезонидани минбаъда људо мешавад. Аз гуфтањои боло маълум мешавад, ки дар ваќти њарду сумматсия, сумматсияи медиатор пайдо мешавад. III) Сустшавии гузаронидагии њаяљон ба СМА. Ин хосият бо он сабаб ба амал меояд, ки дар СМА миќдори зиёди синапсњо мављуд аст. Ба њар як синапс гузаронидани њаяљон аз њисоби медиатор иљро карда мешавад. Ѓайр аз ин барои пањншавии медиатори људошуда ба воситаи мембранаи пеш аз синаптики ва якљояамалкунии онњо бо субстансияи реактивии мембранаи баъди ситнаптики алоќамандие мављуд аст. IV) Конвергенсия – якљояшавии импулсњо ба як нейрон. Ќайд кардан љоиз аст, конвергенсия пайи сумматсияи фазойи мебошад. Ин хусусият аз он вобастагї дорад, ки ретсепторњо назар ба нейронњо зиёд буда аз якчанд ретсепторњо (аз њамон майдони ретсепторї) импулсњои асаб ба як нейрон дохил мешавад, ки онро конверсия меноманд. V) Оклюзия (баста шудан). Ин њолат њангоми камшавии миќдори реаксияи љавобї дар ваќти якбора ангезонидани ду ва ё зиёда ретсепторњо дар муќоиса ба љамъи реаксияњое, ки њангоми ангезонидани њар як ретсептор дар алоњидагї њосил мешавад мушоњида кардан мумкин аст. Мушоњида мешавад, ки њангоми ангезонидани њар як ретсептор дар алоњидагї дар СМА чортогї нейрон ба њаяљон меояд. Дар ваќти якбора ангезонидани ду то ретсептор ба њаяљон омадани на 8-нейрон дар СМА балки 6-то нейрон мушоњида карда мешавад. Дар ин ваќт 2-то нейрон барои њарду нейрон умумї мебошад. Барои њамин миќдори реаксияи љавобї дар ваќти якбора ангезонидани ретсепторњо аз суммаи ду реаксияе, ки њангоми ангезонидани њар як ретсептор дар алоњидагї њосил мешавад камтар аст. Њамин тавр ќайд кардан мумкин аст, ки оклюзия оќибати конверсия мебошад. VI) Дивергенсия - Људошавии импулси асабро аз як нейрон ба дигар нейронњоро дар СМА дивергенсия меноманд. Мушоњида мешавад, ки људошавии импулсњо дар СМА сабаби мављудияти миќдори зиёди нейронњои рост ва изофањои сершумор мебошад. VII) Иррадиатсия. Пањншавии њаяљонро дар СМА аз як маркази асаб ба дигараш, њатто ба њамон марказњое, ки ба ин майдони ретсептивї дахл надорад иррадиатсияи њаяљон меноманд. Дар натиљаи иррадиатсия раванди ба њаяљономадани миќдори зиёди эффекторњо (увзњои корї) њатто онњое, ки ба ин майдони ретсепторї дахл надорад ба амал меояд. Њамин тавр гуфтан мумкин аст, ки иррадиатсия натиљаи дивергенсия мебошад. VIII) Баъди таъсир. Нигоњ доштани њаяљонро дар СМА баъди ќатъ гардидани таъсири ангезанда баъди таъсир мегўянд. Ду намуди баъди таъсирро аз њамдигар фарќ мекунанд. 1) баъди таъсири кўтоњмуддат- сабаби пайдоиши ин баъди таъсир дараљаи баланди потенсиали фаъол дар нейронњои СМА мебошад. 2) баъди таъсири дарозмуддат- сабаби пайдоиши ин баъди таъсир аз даврзании импулсњо дар коллатералњо ба воситаи нейронњои рост мебошад. IХ) Трансформатсияи ритм. Таѓирёбии миќдори импулсњои њаяљони аз маркази асаб бароянда ва фарќият импулсњои ба СМА омадаро трансформатсияи ритм меноманд. Ду намуди транформатсияро аз њам фарќ мекунанд. 1) Транформатсияи пастшаванда. Дар ин ваќт аз якчанд њаяљонї ба нейрон омада танњо як њаяљон њосил мешавад. Дар асоси пастшавии трансформатсия дар СМА сумматсияи њаяљон пайдо мешавад. 2)Трансформатсияи баландшаванда. Дар ин ваќт зиёдшавии миќдори импулсњои њаяљон мушоњида карда мешавад. Асоси трансформасияи баландшавандаро баъди таъсир ташкил мекунад. Х-Нейронњо - ба монанди синапс тез монда мешаванд, нахњои асаб бошад умуман монда намешавад. ХI Нейронњо - ба монанди синапсњо лабилярнокии паст доранд, барои њамин дар онњо раванди боздорї тез ба амал меояд. ХII.Маркази асаб тонус дорад, барои њамин агар ангезандаи махсус њам набошад онњо импулсњоро ба увзњои корї мебаранд.

ПРИНСИПИ КООРДИНАТСИОНИИ ФАЪОЛИЯТИ СМА Координатсия гуфта таъсири якљоягї (љамъбастї) ва якљояшавии нейронњои гуногунро ба як дастаи функционалие, ки вазифаи њалкунанда ва аниќро барои иљрои маќсади ягона амалї мекунад меноманд. Ба туфайли координатсия фаъолияти якљояи њамаи аъзоњо ва системаи организм ба вуљуд оварда мешавад. I-Принсипи доминант. Аз тарафи А.А.Ухтомский кафш карда шудааст. Он дар натиљаи омўзиши реаксияи љавобии мушакњои склетии гурба ба ангезандаи электрикии нимкуррањои калони маѓзи сар нишон дод, ки њангоми дефекатсия љавоби мушакњо бо таъсири ангезанда ќатъ мегардад. Ин њолатро тањлил карда Ухтомекий ба хулосае омад, ки дар СМА њолати доминант --њаяљоннокии баланд мављуд аст. Дар байни њодисањои сершумори рефлекторї, ки метавонад дар мурури замон њосил шавад, чунин реаксияњое њосил мешавад, ки барои реаксияи организм ањамияти калон дорад ва онро А.А.Ухтомский доминанти манбаи бањаяљонойи номид. Ин «манбаъ» якчанд хусусиятро дорад: а) мутаасиршавии баланд, б) устувории њаяљон инертї мебошад, барои њамин ин манбаъи њаяљонро аз тарафи дигар манбаи њаяљон пахш кардан мушкил аст, в) ќобилиятноки нисбат ба сумматсияи њаяљон субдоминантї мебошад, яъне манбаи доминанти њаяљон ба худ дигар манбаи њаяљонро мекашад, ки барои организм камтар ањамият дорад. г) Ќобилияти боздодоштани манбаи субдоминантии бањаяљонойиро доро аст. II-Принсиби алоќаи баргардонда. Алоќамандии канали аз система барояндаро ба канали ба система дохилшаванда таъмин мекунад. СМА ба узвњои корї фармони муайянро равон мекунад (натиља бояд чи тавр бошад). Натиљаи воќеии кории увз якчанд маротиба аз зарўрї фарќ мекунад. Фарќи натиљаи воќеи ва натиљаи заруриро ба њам розї нашудан меноманд. Њар чи ќадаре, ки ин њолат зиёд бошад њамон ќадар идоракунии оптималии љараён таъмин мешавад. Алоќаи баргарданда хабарро дар бораи параметрњои натиљаи воќеъ ба СМА мебарад, ва дар СМА муќоисаи параметрњои воќеъ ба онњое, ки дар њамин шароит мављуд аст мегузарад. Њамин тавр ба туфайли ахборњо дар алоќаи бозгашт ислоњкунии ахборњои фармони аз СМА барои наздик намудани параметрњои натиљаи воќеъї ба параметрњои зарўрї ба амал меояд, ки дар натиља камшавии бо њам розинабуда ва оптимизатсияи љараёни идора ба амал меояд. Алоќаи бозгашти мусбат ва манфиро аз њам фарќ мекунанд. Дар ваќти алоќаи бозгашти мусбат афзудани параметри натиљањо ба амал омада, дар ваќти алоќаи бозгашти манфї бошад камшавии параметри натиљањо ба амал меояд. Дар системањои биологї алоќаи бозгашти мусбат дар њолатњои паталогї мушоњида карда мешавад. Алоќаи бозгашти манфї бошад устувории системаро пурќувват мекунад, яъне ќобилияти ба њолати аввала баргардонидонро баъди ќатъ гаштани омилњои ба шуромада (таъсир ба системае, ки дар он ба њамризої зиёд аст) ба амал меорад. III Принципи ресипрокнокї (вобастакунї). Ин принсип дар ќисми боздории расипрокноки дида шуда буд. Ин принсип роли муњимро дар координатсияи њаракат иљро мекунад. IV Принсипи умумї ва роњи охир. Нейронњои эффектории СМА (пеш аз њама мотонейронњои њароммаѓз) дар занљир охирин буда аз нейронњои афферентї, мобайнї ва эффекторї иборатанд. Ин мотонейронњо барои ба вуљуд овардани реаксияњои гуногуни организм, њаяљоне ки ба онњо аз шумораи зиёди нейронњои афферентї ва эфферентї, ки онњо роњи охирин мебошанд (аз СМА ба эффектор), масалан дар мотонейронњои њароммаѓз, ки мушакњои баданро танзим мекунад дар нахњои нейронњои афферентї ба охир мерасанд. Нейронњои роњи пирамидалї, ядроњои маѓзча, формасияи ретикулярї ва ѓайрањо. Њамин тавр нейронњое, ки фаъолиятии рефлектории баданро њамчун роњи охирин таъмин менамоянд, њангоми таъмин намудани организмро бо асабњои сершумор дида мешавад. Пайдоиши роњи охирин аз ду механизм вобастагї дорад: а) механизми раќобат. Дар ин љо танњо як таъсир ба амал оварда мешавад. (ба организм, ба мотонейронњо аз њисоби боздории дигар таъсирњо). б) Механизми муштарак. Дар натиљаи он якдигарро пуриќдидоркунии њамаи таъсирњо ба нейрон ба амал меояд. V. Принсипи пластикї- Њангоми осеб дидани баъзе марказњои майна функсияи онњо метавонанд ба дигар таркибиятњои майна гузарад. Барќароркунии функсияњои гумшуда мањсули муњими СМА мебошад. Ин имконият медињад, ки хосияти гумшуда барќарор шавад. Нишон дода шудааст, ки раванди барќароркунии функсияњои гумшуда бо иштироки њатмии нимкураи калони маѓзи сар ба амал меояд. Ќайд карда шудааст, ки дар њайвонњое, ки баъди барќарор кардани функсияњо агар ќишри маѓзи сар бурида шавад боз нобудшавии вазифањо мушоњида карда мешавад. VI Принсипи матработ. Дар СМА иерархияи робитаи фармондењ (роњбар)- нимкураи калон ва «итоаткунанда» (аз боло ба поён, ганглияњои базалї, маѓзи миёна, маѓзи дарозруя, њароммаѓз) мушоњида карда мешавад. Принсиби матработ хулосаест, ки таркибияти поёнї бо таъсири шуъбањои болойи итоат мекунад.

БОЗДОРЇ ДАР СМА Аввалин маротиба дар бораи боздорї дар СМА. И.М Сеченов маълумот додааст. Дар ваќти омўзиши фаъолияти рефлектории ќурбоќќа бо нигоњ доштани теппачањои бинои И.М Сеченов ваќти рефлекси ќаткунандаро муайян кард. Њангоми бо кислота љойгир намудани пойи оќиби ќурбоќќа ќаткунии бадан дар ќисми рон, кос ва соќи пой ба амал меояд. Њангоми дар теппачањои бинои љойгиркунии ѓурушањои намаки ошї (NaCl) боздорї ба амал меояд, ки ин дар асоси дарозшавии ваќти рефлекс њосил мешавад. Ин раванд ба И.М. Сеченов имконият фароњам овард, ки дар бораи мављудияти њолати боздорї дар СМА маълумот дињад. Дар оянда ин намуди боздорї боздории Сеченовї ё боздории марказї ном гирифтааст. Аз руи љойгиршавии худ ду намуди боздориро дар СМА аз њамдигар фарќ мекунанд. 1) боздории пеш аз аз синапсї, ки дар терминалњои пеш аз синапсї љай гирифтааст. 2) боздории баъди синапсї, ки дар мембранаи баъд аз синапсї љой гирифтааст. Ба ин намуди боздорї боздорињои Сеченовї, рессипирокнокї (вобастакунї), баргарданда ва пессималї дохил мешаванд. Боздории Сеченовї ё ин ки марказиро дар боло ќайда будем. Боздории рессипрокнокї функсияњои муќобилеро, ки дар организм иљро карда мешавад таъмин менамояд. (нафасгирї ва нафасбарорї, ќайдкунї, баранда ва биёранда ва ѓайрањо). Боздории ресипрокнокиро дар мисоли рефлекси зону дидан мумкин аст. Дар ин њолат њангоми бо болѓачаи неврологї ба пайи росткунандаи зону задан фаъолиятнокии риштањои њамин мушакњоро зиёдтар мекунад. Импулсњо аз риштањои мушаки ба воситаи нейронњои афферентї ба мотонейронњои мушаки росткунандаи зону дохил шуда мутаасиршавии онњоро таъмин менамояд, ки дар натиља кашишхурии мушакњои зону ба амал меояд. Дар њамин ваќт тавассути нейронњои боздорандаи рост импулсњо ба мотонейронњои мушакњои ќатъкунандаи зону дохил шуда боздории онњоро ба амал меоранд, ки дар натиља сустшавии мушакњои ќаткунандаи зону ба амал меояд. Чунин боздориеро, ки дар ваќти якбора ба њаяљон омадани дигар нейрон ба амал меояд боздори рессипрокнокї (вобастакунї) меноманд. Ин намуди боздорї бо мутаасиршавии дигар нейронњо алоќаманд аст, ва ин боздориро Ч.Шеррингтон кашф кардааст. Боздории баргарданда. Масалан алфа-мотонейрон импулсњоро ба аксон ва нахњои мушакњои додашуда медињад. Дар роњ аз аксон коллотералњо мераванд, ки ба мотонейронњо тавассути нейронњои боздорандаи рост бармегардад ва онро фаъол мекунад (њуљайрањои Реншоу). Нейронњои боздоранда боздории алфа- мотонейронро таъмин мекунад. Њамин тавр алфа- мотонейрон фаъолшуда ба воситаи системаи нейронњои боздоранда аз њисоби импулсњои баргарданда худ аз худ боздошта мешавад. Боздории пессималиро дар ваќти ба таври ритмикї бо зудии баланд ангезонидан њосил карда мешавад.

Механизми пайдоиши боздорї дар СМА Дар асоси боздории пешазсинапсї, ва баъдисинапсї деполяризатсияи устувори мембрана љойгир аст. Дар натиља каналњои натрий пушида шуда боздорї њосил мешавад. Дар асоси боздории Сеченовї, рессипрокнокї ва баргарданда гиперполяризатсияи мембранаи баъди синапсиро дар ваќти ба њаяљон омадани њуљайрањои Реншоу дидан мумкин аст.

Физиологии хусусии СМА. Функсияи њароммаѓз. Њароммаѓз дар системаи марказии асаб дараљаи якуми танзимкунандаи функсияњои физиологї мебошад. Маѓзи сар аксаран тавассути марказњои камар таъсири худро ба функсияњои гуногуни организм мерасонад. Аз ин сабаб ќонуниятњои фаъолияти њароммаѓзро дониста ба мавќеи дигар шўъбањои СМА дар танзими функсињои физиологї сарфањм рафтан мумкин аст. Њароммаѓз назар ба њамаи шўъбањои дигар тарњи сохтори оддитаринро дар шакли найчаи комили маѓзисарї нигоњ доштааст, ки дар тамоми сатњи худ, аз маѓзи сар то думѓоза аз рўи диаметр нисбатан мутаносиб мебошад ва сатњи дохилиро нигоњ медорад (канали њароммаѓз).

Шохањои њароммаѓз, ки нахњои афферентї ва эфферентї дорад, аз њароммаѓз бо пайдарњамаии дуруст мебароянд. Њар як љуфти шохањо ба яке аз мўњрањо мувофиќ аст ва аз канали њароммаѓз тавассути сурохии байни он мебарояд. Мутобиќан њароммаѓз ба якчанд сегментњо људо мешавад, ки миќдори онњо ба миќдори мўњрањо баробар аст. Ягон навъ сарњад дар байни сегментњо вуљуд надорад ва аз ин сабаб онњо шартан аз рўи баромадани љуфти мувофиќи шохањо људо карда мешаванд.

Њар як шоха аз рўи он мўњрае ифода карда мешавад, ки аз назди он шохањои мувофиќ мебароянд: мутобиќ ба ин сегментњо ба синагї, камарї, чорбандї људо карда мешаванд. Њароммаѓз функсияи рефлекторї ва гузаронандагї (ноќилї)-ро иљро менамояд. Рефлексњои хусусии њароммаѓз дар њайвоноти мўњрадор бо маќсади бартараф намудани таъсири назораткунанда ва њамоњангсозандаи маѓзи сар тадќиќ карда мешавад. Марказњои асабии њароммаѓз рефлексњои соматикї ва вегетативиро амалї менамоянд. Рефлексњои соматикї аз тарафи марказњое танзим мешаванд, ки фаъолнокии мотонейронњоро танзим менамоянд. Дар амалияи клиникї барои фањмидани њолати фукнсионалии марказњои асаб ва ташхиси топографии мавзеъњои таѓийроти паталогї тадќиќи рефлексњои пайї ва пўстии њароммаѓз гузаронда мешавад. Функсияи гузаронандагии њароммаѓз бо фаъолияти роњњои болораванда ва поёнраванда алоќманд аст. Тавассути роњњои болораванда дар шўъбањои болоии СМА импулсњои барангезиш аз проприоретсепторњо, мушакњо, пай, ретсепторњои пўст, анализаторњои дардї ва њароратї ва нейронњои њароммаѓз гузаронда мешаванд. Роњњои гузаронандагии поёнраванда аз нейронњои шўъбањои гуногуни маѓзи сар (нейронњои пирамидї, НКМС, ядроњои сурхи маѓзи миёна, ядроњои вестибулярї ва ѓайра) оѓоз мешаванд. Аз рўи ќонуни Белл-Мажанди шохањои аќиб – њиссиётќабулкунанда, шохањои пеш бошад – њаракатоваранда мебошанд. Ин ба таври айёнї дар таљриба бо ќурбоќќа нишон дода мешавад, ки дар онњо дар дараљаи сегментњои камар ва чорбанд аз як тараф танњо шохањои ќафо, аз тарафи дигар – танњо шохањои пеш бурида шудаанд. Дар ин маврид дар тарафи бурриши шохањои аќиб панља ба њар гуна ангезандањои дард ба њаяљон намеояд – вай њассосиятро гум кардааст, вале ќобилиятро ба њаракатњои фаъол дар љавобї ангезиши панљаи тарафи дигар нигоњ доштааст, ки бурриши танњо шохањои пеш њассосиятро халалдор накардааст, вале њаракатнокиро пурра фалаљ намудааст. Ба гурўњи рефлесњои хусусии њароммаѓз рефлексњое муттањид карда мешаванд, ки њангоми ангезиши ретсепторњо ба вуљуд меоянд, ки дар худи дастгоњи њаракатї љойгиранд. Реаксияњои аввалини рефлектории ин гурўњ, ки муфассал омўхта шудаанд, рефлексњои пайї мебошанд. Мисоли маъмули рефлексњои пайї рефлекси зону мебошад, ки њангоми зарба задан ба пайи мушаки чорсараи рон пайдо мешавад. Њангоми зарба бо болѓачаи неврологї дар пай, кашишхўрии мушакњо ба амал меояд, ки боиси тарангшавии халтаи ядрої гашта, аз ретсепторњои халтаи ядрої импулсњо ба шохи аќиби њарромаѓз мераванд ва њамзамон ворид мегарданд: 1) ба алфа-мотонейронњои ќатъкунандаи зону ва онњоро барангезиш медињанд; 2) тавассути њуљайрањои боздорандаи Реншоу ба алфа-мотонейронњои мушакњои ќатъкунанда ва боиси боздошташавии онњо мегарданд. Дар њосилшавии ин рефлекс сегментњои 3-5 камарии њароммаѓз иштирок менамоянд. Чунин рефлесро њангоми зарба задан ба пайи Ахилл њосил намудан мумкин аст. Дар ин маврид мушаки соќи пой кашиш мехўрад ва боиси ќатъшавии тињигоњии панљаи пой мегардад. Маркази ин рефлекс дар сегменти 2-юми њароммаѓз љойгир аст. Ин рефлексњо љисмонї мебошанд, ки дар кашишхўрии онњо нахњои мушакњои сафед (навъи 1В) иштирок мекунанд. Рефлексњои тоникї – гурўњи хеле калони реаксияњои рефлекторї мебошанд, ки аз рўи принсипи дуру дароз нигоњ доштани кашишхўрии рефлекторї муттањид гардидаанд. Њангоми рефлексњои тоникї фаъолияти мушакњо даќиќањо, соатњо ва гоњо рўзњо бе аломатњои зоњиршавандаи мондашавї идома меёбад. Рефлекси ёзиш – рефлекси муќаррарии тоникї мебошад, ки њангоми доимо ёзидани мушакњо метавонад хеле дуру дароз бо аломатњои зоњири мондашавї нигоњ дошта шавад. Реаксияи нисбатан мураккабтари рефлектории тоникї ин тонуси ќатъкунанда мебошад, ки он дар њайвоноте зоњир мегардад, ки барои онњо нигоњ доштани вазъи бадан на аз мушакњои росткунанда, балки аз мушакњои ќатъкунанда вобастагї доранд (ќурбоќќа, харгўшњо ва ѓайра). Майдони ретсептивии рефлексњо њамчунин рефлекторњои мушакњо ва пўст мебошанд; вай тавассути сегментњои мувофиќи камар амалї мегардад. Вале барои бисёре аз ширхўрон асоси нигоњдории вазъи бадан на тонуси рефлектории ќатъкунанда, балки росткунанда мебошад. Мањз рефлекси росткунандаи тоникї барои нигоњ доштани њайвонот дар чор пойи тарангкардашуда зарур аст. Дар нигоњ доштани тонуси росткунандаи ширхўрон сегментњои болоии гардан (1-3) наќши муњим мебозанд ва аз ин сабаб рефлексњои мувофиќро њамчунин рефлексњои тоникии гардан меноманд, ки ба таври муфассал аз тарафи физиологи голландї Р.Магнус тасвир ёфтаанд ва ба хотири вай ин рефлексњо рефлекси Магнус номида мешаванд. Майдони ретсептории рефлексњои тоникии гардан проприоретсепторњои гардан мебошанд. Шаклњои асосии барангезиш, ки боиси њосилшавии рефлексњои тоникии гардан мешаванд ин тоб додан ва пеш хам кардани сар мебошанд. Чунин тобдињї ва хамкунии гардан мушаки мувофиќи гарданро кашиш дода ё ретсепторњои мушакпардаро барангезиш дода боиси аз нав таќсимкунии тонуси мушакњои дасту пойњо мегарданд, ки дар шароитњои табиї ба мавќеи сар мавќеи мувофиќ меоваранд. Р.Магнус њамаи рефлексњои гарданро ба рефлексњои хамкунї ва рефлексњои тобдињї људо намуда буд. Рефлексњои тобдињї дар он њолате пайдо мешаванд, ки мавќеи мењвари гардан нисбат ба мењвари дарозрўяи бадан таѓйир меёбад, яъне сар ба пеш хам мехўрад, ба ќафо партофта мешавад ё ба тарафе хам карда мешавад. Мувофиќи кунљи хамшавї тонуси дасту пойњо низ аз нав таќсим карда мешаванд. Агар сар ба ќафо партофта шавад, пас тонуси бозкунанда зиёд мегардад, њангоми хам намудани гардан тонуси росткунанда кам мешавад. Агар сар ба тарафе хам карда шавад, пас азнавтаќсимкунии мувофиќи тонуси росткунанда байни дасту пойњои рост ва чап ба вуљуд меояд. Њамаи шаклњои рефлексњои тоникии гардан аз тарафи тонусњои вестибулярии тоникї бисёр муфассал нусхабардорї карда мешаванд. Ба њамин тариќ, дар шароитњои табиї рефлексњои тоникии гардан ва вестибулярї бо њамдигар зич алоќаманданд ва якдигарро пурра мекунанд. Дар баробари рефлексњои соматикї њароммаѓз танзими васеи узвњои маѓзи сарро амалї менамояд. Ба рефлексњои вегетативии њароммаѓз дохил мешаванд: 1. рефлекси мардумак; 2. рефлекси дил 3. рефлексњи рагњои хунгард 4. рефлекси бронхиалї 5. рефлекси обидањонљудокунанда 6. рефлекси пешобхориљкунанда 7. рефлексњои љинсї 8. рефлекси ихрољкунанда ва ѓайра.

ФУНКСИЯИ МАЃЗИ ДАРОЗРЎЯ

Идомаи бевоситаи њароммаѓз дар њамаи њайвоноти сутунмўњрадор маѓзи дарозрўя мебошад. Маѓзи дарозрўя дар доираи сохтори худ аломатњои алоњидаи сегментии ибтидоиро нигоњ медорад, ки барои њароммаѓз хос мебошанд. Маѓзи дарозрўя ва купруки Варолиев функсияи рефлекторї ва гузаронандагиро иљро менамоянд. Функсияи рефлекторї бо фаъолияти сохторњои нейронї муайян карда мешавад, ки ядрои асабњои косахонаву маѓзи сарро (аз V то ЉII) ташкил медињанд. Нахњои гуногунранги ин асабњо – соматикї ва вегетативї (парасимпатикї) - алоќаро байни маѓзи дарозрўя ва узвњои гуногуни органзм барќарор мекунанд. Наќши асосии биологии маѓзи дарозрўя, фаъолияти рефлектории он аз тавассути танзими функсияи узвњои асабноккунанда ва таъмин намудани доимияти муњити дарунии организм мебошад. Дар дараљаи маѓзи дарозрўя танзими рефлектории чунин функсияњои њаётан муњими организм, ба мисли нафаскашї, рефлексњои муњофизатии бо фаъолияти системаи нафаскашї алоќаманд (атсазанї, сулфа), танзими фаъолияти дилу рагњо, фаъолияти њозима, фурўбарї, ќайкунї, мижазанї, љоришавии ашк, араќљудокунї ва ѓайра ба амал меояд. Дар баробари танзими функсияи вегетативї маѓзи дарозрўя аз њисоби алоќа бо проприоретсепторњо, наќши танзимкунандаи тонуси мушакњои скелетро мебозад. Фаъолияти рефлектории маѓзи дарозрўя шиддати тоникии мушакњо, пеш аз њама обидањонљудокунандањоро таъмин менамояд, ки барои бартараф намудани ќувваи вазнинии организм пешбинї шудаанд. Ба њамин тариќ, маѓзи дарозрўя наќши маркази рефлекторї – танзимкунандаи функсияњои барои организм муњимро иљро менамояд. Дар баробари рефлексњои гуногуни мураккаб ва њаётан зарурї маѓзи дарозрўя функсияи гузаронандагї – функсияи алоќа байни шўъбањои дар боло љойгиршудаи маѓзи сар ва њароммаѓзро иљро мекунад. Тавассути маѓзи дарозрўя алоќаи эфферентии поёнраванда байни минтаќањои њаракаткунандаи НКМС ва марказњои тањрикаи маѓзи миёна (ядрои сурх) аз як тараф, ва њароммаѓз – аз тарафи дигар амалї мешавад. Тавассути маѓзи дарозрўя алоќаи афферентї байни њароммаѓз ва маѓзча ба амал меояд. Мављудияти ин алоќањо дар ташаккули рефлексњои њаракатдињандаи мушакњои скелет ањамияти калон дорад. Осебёбии маѓзи дарозрўя бо ќисман ё пурра паст фаромадани функсияи организм алоќаманд аст, ки он шўъбањои системаи асабро асабнок менамояд. Баъди харобшавии маѓзи дарозрўя њайвонот тез аз сабаби боздошташавии нафаскашї ба њалокат мерасад. Бемории маѓзи дарозрўя дар њолати касолати хуруљкунандаи органикии он ба њамаи намудњои фаъолияти организм таъсири хеле вазнин мерасонад. Сабаби бевоситаи марги ногузир халалёбии системаи нафаскашї мебошад.

ФУНКСИЯИ МАЃЗИ МИЁНА

Функсияи рефлектории ин њосилаи маѓзи сар бо нейронњои ядроњои асабњои њаракатдињандаи чашмњо, сохторњои нейронии чортеппа, ядрои сурњ, субстансияи сиёњ ва форматсияи ретикулярї таъмин карда мешавад. Ядрои асабњои њаракатдињандаи чашмњо танзими њаракати чашмњоро таъмин менамоянд, ѓайр аз ин, нахњои парасимпатикии асаби чашмњаракатдињанда дар амалї шудани рефлекси мардумак иштирок мекунанд. Чортеппа аз сохторњои нейронии дутеппаи боло ва поён иборат аст. Дутеппаи болої дар танзми њаракати чашм ва сар ба самти барангезандаи рушної иштирок менамояд, дутеппаи поёнї тобхўрии сарро ба тарафи барангезадањои садо танзим менамояд. Сохторњои нейронии чортеппа дар ташаккули рефлексњои њосилкунандаи рушної ва садо иштирок менамоянд. «Субстансияи сиёњ» дар танзими мушакњои скелет, њамоњангсозии њаракатњои даќиќ ва хурди дасту пойњо, њамоњангсозии хоиш ва фурўбарї иштирок менамоянд. Нейронњои ядрои сурх мотонейронњои мушакњои бозкунандаро фаъол менамоянд ва мотонейронњои мушакњои ќатъкунандаро боз медоранд. Буридани маѓзи сар байни дутеппаи болої ва поёнї боиси ихтилоли таъсири нейронњои ядрои сурх ба мотонейронњои њароммаѓз гашта, дар натиља региднокии бемаѓз инкишоф меёбад. Дар ин маврид дасту пойњои њайвон рост кашида мегарданд, сар ба ќафо меравад ва думаш боло мешавад. Танаи маѓзи сар рефлексњои статикї ва статокинетикиро ба вуљуд меоварад. Рефлексњои статикї њангоми оромии нисбии бадан пайдо мешаванд ва дар азнавтаќсимкунии рефлектории тонуси мушакњо вобаста аз мавќеи бадан дар фазо (рост истодан, нишастан бо њолатњои гуногун) зоњир мегарданд. Ин вобастагї бо рефлексњои мавќеї - тоникии муќарраркунанда ва росткунанда зоњир мешавад. Рефлексњои стато-кинетикї њангоми тобдињї, таѓйир додани вазъи бадан дар сатњи амудї ва уфуќї ифода меёбанд. Бо реаксияњои рефлекторие тавсиф меёбанд, ки ба нигоњдории вазъияти муайяни бадан ва ќисмњои он дар фазо равона шудаанд. Дар шароити муќаррарии мављудияти организм фаъолияти рефлектории маѓзи миёна тањти таъсири танзимкунандаи шўъбањои дар боло љойгиршудаи маѓзи сар ќарор дорад. Ба њамин тариќ, функсияи тоникии ядрои сурх бо таъсири минтаќањои њаракатдињандаи НКМС, ядроњои њаракатдињандаи зериќишрї ва марказњои њаракатдињандаи маѓзи пеш танзим карда мешавад.

ФОРМАТСИЯИ РЕТИКУЛЯРИИ ТАНАИ МАЃЗИ САР Форматсияи ретикулярии танаи маѓзи сар дар тамоми танаи маѓзи сар аз сегментњои болоии гардан то маѓзи фосилавї тўл мекашад. Аз ин сабаб форматсияи ретуклярии маѓзи дарозрўя , купрук ва маѓзи миёнаро људо кардан мумкин аст. Аз љињати функсионалї дар форматсияи ретуклярии шўъбањои гуногуни танаи маѓзи сар умумияти зиёде вуљуд дорад. Мањз аз њамин сабаб онро њамчун сохтори ягона баррасї намудан ба маќсад мувофиќ аст. Аз љињати морфологї форматсияи ретикулярї ѓуншавии хеле мураккаби њуљайрањои асабро дар бар мегирад, ки бо шохронињои дароз мисли дендритњо ва аксонњо тавсиф меёбанд, ки ќисме аз онњо самти поёнраванда дошта, роњњои њароммаѓзу камарро њосил мекунанд. Ба нейронњои форматсияи ретикулярї роњњои зиёди афферентї мувофиќ аст. Аз як тараф, онњо бо коллатерярњое њосил шудаанд, ки аз системањои дарози сенсорї асабнок мешаванду тавассути танаи маѓзи сар мегузаранд; ин коллатералњо бо синапсњо дар дендрит ва танањои нейронњои форматсияи ретикулярї анљом меёбанд. Миќдори зиёди нахњо ба нейронњои форматсияи ретикулярї аз маѓзча дохил мешаванд. Ба њамин тариќ, аз рўи ташаккули алоќањои худ ин система ба мутањид намудани таъсирот аз сохторњои гуногуни маѓзи сар ва таъсири самаранок ба дигар системањои маѓзи сар ба таври њайратовар мувофиќ аст. Њосилањои нейронии форматсияи ретикулярї дар маѓзи дарозрўя ва купруки вариеловї марказњоеро њосил мекунанд, ки фаъолияти системаи дилу рагњо ва нафаскаширо назорат мекунанд. Нейронњои нафаскашї ва рагњаракатдињанда ќисми начандон калони фарматсияи ретикулярї – ќисмати нисбатан тангї дар шўъбањои аќибї он мавзеъгирифтаро ишѓол менамоянд. Дар тадќиќотњои физиолог Х.Мегоун ва нейрофизиологи итолиёвї Љ.Морусси муќаррар карда шуд, ки барангезиши фарматсияи ретикулярї њамчунин ба функсияи сохторњои олии маѓзи сар, аз љумла НКМС самаранок таъсир расонда, чунин хусусиятњои умумиеро, ба мисли њолати фаъол (бедорї) ё ѓайрифаъол (хоб) таѓйир медињад. Ин корњо ба илми нейрофизиологияи муосир наќши хеле муњимро бозидаанд, зеро онњо нишон доданд, ки фарматсияи ретикулярї дар байни дигар марказњо љойи махсусро ишѓол намуда, ба дараљаи муайян фаъолнокии онњоро ошкор месозад. Њамаи функсияњои поёнравандаи фарматсияи ретикулярї аз рўи принсипи ретсипрокї иљро карда мешаванд ва ба сабўккунанда ва боздоранда људо мешаванд. Бори аввали физиологи швейтсарї нишон дод, ки дар танаи маѓзи сар нуќтањоеро ёфтан мумкин аст, ки њангоми ангезиши онњо хоб ба вуљуд меояд. В.Гесс ин нуќтањоро маркази хоб номида буд.

ФИЗИОЛОГИЯИ МАЃЗЧА Ин ќисмати аз њама калони маѓзи аќиб мебошад, ки функсияи асосии он танзими ѓайриихтиёрии њаракат ва иштирок дар танзими он мебошад. Дар асоси ахбороти гирифташуда оид ба вазъияти бадан ва тонуси мушакњо, инчунин оид ба барномаи амали њаракат, маѓзча амали њаракатро тарзе таѓйир медињад, ки љавобї ба таври максималї танзимшуда ташаккул ёбад. Ба маѓзча аз системањои гуногуни сенсорї ахборот ворид мегардад. Сигналњои афферентї тавассути роњњои гуногун ба маѓзча мерасанд, ки онњоро ба гурўњњои зерин таќсим намудан мумкин аст: аз њароммаѓз бароянда (бо роњњои камару маѓзча); аз ретсепторњои вестибулярї, аз љисми зайтунии поёнї ва аз фарматсияи ретикулярии маѓзи аќиб. Нахњои роњњои дорсалї ва вентралии камару маѓзча ба маѓзча ахборотро оиди њолати дастгоњи мушакї ворид менамоянд. Роњи камару ретикулию маѓзча ба ядрои латералии ретикулярии маѓзи дарозрўя њамроњ мешавад. Бо ин роњ ба маѓзча ахборот аз пўст ва бофтањои нисбатан амиќ ворид мегардад. Даромадгоњи муњими афферентиро ќишри маѓзча аз љисми зайтунии поёнї мегирад, ки дар он љо импулсњо, ки боякчанд роњњо ворид мегарданд, ки оѓози худро њам аз њароммаѓз ва њам сохторњои маѓзи сар мегиранд. Дар ин маврид сигналњое наќши муњим мебозанд, ки ба ќишри он аз нимкуррањои калон ворид мегарданд. Аз ядрои сурх ба маѓзча коллатералњои аксонњои руброспиналї (мансуби ядрои сурх ва њароммаѓз) меоянд. Нейронњои ядрои фосилавии маѓзча нахњоро ба њуљайрањои ядро сурх мефиристанд. Синапсњои бо ин нахњо дар нейронњои руброспиналї њосилшуда барангезанда мебошанд ва бо самаранокии баланд тавсиф меёбанд. Ба њамин тариќ, маѓзча метавонад ќисми зиёди супоришњои ба њароммаѓз бо роњњои асосии поёнраванда дохилшавандаро назорат намояд. Дар њаќиќат њам, баъди бурида партофтани ритмикаи нейронњои вестибуло-ретикуло ва руброспиналї, ки њангоми меъёр мувофиќи иљро намудани ќисми муайяни амали њаракат таѓйир меёбанд, дигар аз даврњои њаракатдињанда вобаста нестанд. Њангоми љароњати маѓзча асосан таѓирёбии фаъолияти мувофиќкардашудаи мушакњои скелет, мањз таѓирёбии танзими њаракатњои ѓайриихтиёрї ва таѓирёбии мутаносибии бадан инкишоф меёбад.

Аломатњои љароњатёбии маѓзча: 1. дистония – таѓирёбии тонуси мушакњо; 2. астения – тез мондашавї; камшавии ќувваи мушакњо, 3. астезия - таѓирёбии таносуб њангоми рост истодан; 4. атаксия - «њаракати мастона», њамзамон бемор ба тарафи мувофиќи мавзеъгирии љойи љароњат мекалавад; 5. асинергия – таѓирёбии њаракатњои мувофиќакардашудаи мушакњо, ки ба гурўњњои гуногуни мушакњо таалуќ дорад; 6. адиодохокинез – сустшавии аксуламал њангоми иваз намудани як навъи њаракат ба навъи муќобили он; 7. дисметрия – таѓирёбии андозаи њаракат; 8. дизартрия – таѓирёбии мавзунияти нутќ, нутќ нофањмо мешавад: садонокњои пасту баланд якдигарро иваз мекунанд, дарозии талаффуз таѓйир меёбад; 9. дисэквилибратсия – таѓирёбии таносуб, ки њангоми љароњатї ќисме аз маѓзча рўй медињад, ки бо ядроњои вестибулярии маѓзи дарозрўя алоќаманд аст; 10. нистагми маѓзчагї – њаракати ѓузаи чашм дар лањзае, ки одам барои нигоњ доштани назар дар нуќтаи пањлўї кўшиш менамояд.

ФИЗИОЛОГИЯИ МАЃЗИ ФОСИЛАВЇ Маѓзи фосилавї – аз панљ шўъбањо иборат аст: дунгии босира, таламус, ќисмати пасидунгї, ќисмати зеридунгї, ќисмати субталамикї. Ќисмати пасидунгї – љойи воридшавии ахбороти махсуси сенсорї, ки ба ќисматњои махсуси НКМС меравад, функсияи ассосиативиро иљро менамояд ва тасвири ѓайрихоссаи омехтаи импулсњои танаи маѓзи сарро ба ќишри лимбикї амалї менамояд. Дар фаъолияти интегративии ќишр ањамияти калон дорад. Ќисмати пасидунгї – функсияи интиќоли ахбороти босиравї ва шунавоиро ба ќисматњои махсусгардондашудаи НКМС иљро менамояд. Ќисмати зеридунгї (гипоталамус) – маркази олии системаи асаби вегетативї мебошад, ки функсияи вегетативии организмро танзим менамояд. Ќисмати болоидунгї – њамбастагии функсияи системаи лимбї, фораматсияи ретикулярии маѓзи миёна ва маѓзи дарозрўяро амалї менамояд. Ќисмати субталамї – ба таври функсионалї бо ядрои сурх ва субстансияи сиёњи маѓзи миёна ва ядрои базалї алоќаманд аст. Дар танзими фаъолияти сенсомотории системаи соддатарин иштирок менамояд.

ГИПОТАЛАМУС ВА ФУНКСИЯЊОИ АСОСИИ ОН Гипоталамус – маљмўи сохторњое мебошад, ки дар поёни таламус љойгиранд. Ба ин маљмўъ дунгии хокистарранг, љисми мамиллярї ва моддаи хокистарранг дохил шуда, ќаър ва девораи меъдачаи сеюмро њосил мекунанд. Бисёре аз тадќиќотчиён 32 љуфт ядроњоро људо менамоянд, ки аз рўи ќисматњои гипоталамус тасниф карда мешаванд, мањз: 1) ќисмати преоптикї; 2) гурўњи пеши ядроњо; 3) гурўњи миёнаи ядроњо; 4) гурўњи берунаи ядроњо; 5) гурўњи аќиби ядроњо. Гипоталамус бо НКМС, маѓзча, фарматсияи ретикулярии маѓзи сар, аз љумла бо ядроњои парасимпатикии маѓзи дарозрўя , марказњои симпатикии шохањои пањлўии њароммаѓз, таламус, гипофиз алоќањои мустаќими эфферентї доранд.

ТАНЗИМИ ФУНКСИЯЊОИ ФИЗИОЛОГЇ. Танзим ё идоракунї - ин чунин таъсироте ба система мебошад, ки дар натиљаи он система аз як савияи функсияронї ба дигаре, ки пешаки дида баромада шуда буд мегузарад. Њамаи таъсиротњоро дар система ба ду намуд људо мекунанд. 1) Сигналњои (хабарњои) дињанда. Ин чунин таъсиротест, ки дар натиљаи он система ба савияи додашудаи функсияронї мегузарад. 2) Сигналњои (хабарњои) ба шуромада. Ин таъсиротест, ки дар асоси он рад кардани савияи додашудаи функсияронї (савияи њаќиќии функсияронї) њосил мешавад. Рад кардани воќеа аз вазифаи додашударо муќобили амалкунї меноманд. Чї ќадаре, ки муќобили амалкуни кам бошад њамон ќадар раванди танзими оптималї бењтар мебошад. Чи тавре, ки ќайдкарда будем камшавии муќобили амалкуни алоќаи бозгаштро мусоидат мекунад, ки доимо СМА-ро аз натиљањо хабардор мекунад. Дар организм як ќатор таркибиятњое, ки дар љараёни танзим иштирок мекунанд мављуд аст. 1) МФБ (моддањои фаъоли биологї)-њуљайрањои мањсулотї. 2) Ѓадудњои эндокринї. 3) СМА. 4) Увзњо ва системањо, ки ба онњо љараёни танзим равона карда шудааст. Дар физиология се намуди асосии танзимро аз њам фарќ мекунанд, ки аз њам бо механизми таъсирашон фарќ доранд. 1) асабї, 2) гуморалї,3) Љузъї. Илми генетика як намуди дигари танзим-танзими гениро меомузад. Танзими љузъї бо се типи танзимкунї иљро карда мешавад. 1) Типи танзими асабї аз њисоби дар организм мављуд будани камонаки рефлектории канорї (атрофї), (гирењи Мейснери ва Аурбахови дар системаи меъдаю рўда, камонаки рефлектории дохили дил) ба амал меояд. Ин системаи дохили узвї, номи системаи метасимпатикии асабро гирифтааст. (А.Д.Ноздрачев). 2) Бо типи танзими гуморалї дар ўвзњо дар ваќти иљроиши коршоямї метаболитњо љамъ мешаванд. Дар љараёни ин намуди танзимкуни микросиркулятсияи мушакњои корї иштирок мекунанд. Масалан дар мушакњои корї метабалитњо дар намуди кислотаи шир, аденизинтрифосфат, ионњои калий њосилшуда ба таъсиркунии моддањои адреноергї, ки онњо дар тангкунии рагњо иштирок мекунанд монеъа мешаванд, (адреналин, норадреналин) аз ин сабаб андозаи рагњо дар мушакњои корї зиёд шуда барои сурхшавии онњо шароит муњайё мекунад (сурхшавии кори). 3) Танзими љузъї аз њисоби истифодакунии хосиятњои физикї, физико-химиявї, биохимиявї ва физиологї ба амал оварда мешавад, ё худ аз руи хосияти объекти таъсиркунанда вобаста аст. Мисол: дар мушакњо системаи танзимкунии сафедавї (тропонин ва тропомиозин) метавонад њолати актин ва миозинро танзим кунад (њангоми кашишхўрї ва сустшавї).

ТАНЗИМИ ГУМОРАЛЇ Ин намуди танзим дар ваќти ба организм ва системањо ба воситаи моеъ (Hуmor) њангоми ба ретсепторњои махсус таъсир кардани гормонњо ё МФБ њосил мешавад. Гармонњо ва МФБ метавонанд ба маљрои умумии хун љорї шаванд ва таъсирбахшии охирин аз рўи мављудияти онњо дар узвї додашуда тавассути ретсепторњои махсус муайян карда мешавад. Њамин тавр танзими гуморалї аз руи принсипи сигнали SOS амал мекунад. Гормонњо ё МФБ аз байни тамоми бофтањо гузашта танњо њис мекунанд, ки таъсири онњоро чї тавр ретсепторњои махсус ќабул мекунанд.

ТАНЗИМИ АСАБЇ

Дар ваќти танзими асабї ба узви корї таъсир ба воситаи системаи асаб аз њисоби рефлекс ба амал меояд. Рефлекс гуфта реаксияи љавобии организмро меноманд, ки бо таъсири ангезандањои муњити беруна бо иштироки њатмии СМА мегузарад. Рефлекс аз калимаи лотини гирифта шуда маънояш инъикос мебошад. Ин мавњумро авалин маротиби Р.Декарт (1595-1650) барои тавсифи реаксияи организм њангоми - љавоб ба ангезандањои узвњои њисс истифода карда аст. Барои инкишофи назарияи рефлектори И.М.Сеченов дар китоби Рефлексњои маѓзи сар њаракатњо дар њаёти бешуур ва бошуур бо табиати пайдошавии худ, назарияи рефлекториро такмил додааст.

Материали моддї ё таркибияти асосии њамагуна рефлекс ин камонаки рефлекторї мебошад. Ду намуди камонаки рефлекториро фарќ мекунанд: 1) Соматикї – ки реаксияи љавобии мушакњои склетиро нисбат ба ангезандањо таъмин мекунад. 2) Вегетативї- реаксияи љавобии узвњои дохилї ва рагњои хунро нисбат ба ангезандањо таъмин мекунад. Њамагуна камонаки рефлекторї аз панљ аъзои асосї иборатанд. Дар ваќти вайроншавии яке аз аъзоњо нестшавии рефлекс ба амал меояд. Аъзоњои камонаки рефлекторї: 1) Ретсептор- Аъзое, ки таъсири ангезандаро ќабул карда энергияи онро ба импулси асаб табдил медињад. Њамин тавр гуфтан мумкин аст, ки ретсептор функcияи тарљумонро иљро мекунад. Ахбори таъсири ангезандаро ба ахбори барои СМА фањмо (импулси асаб) табдил медињад. 2) Роњњои асабњои афферентї. Ба воситаи ин роњ импулси асаб аз ретсептор ба СМА дода мешавад. 3) Маркази асаб- дар ин љо тањлили ахборњои ќабулкардашуда ки дар натиљаи он кори барои эффектор зарури таѓйир дода мешавад. Њаминро ќайд кардан лозим аст, ки маркази асаб метавонад якчанд нейронњои рост дошта бошад, ки дар он нигоњдории импулс барои тањлил ба амал меояд. Чи ќадар рефлекс мураккаб бошад дар маркази асаб нейронњои рост њамон ќадар зиёд мешаванд. 4) Роњњои эффентии асаб. Ба воситаи ин роњ гузариши ахбор аз СМА ба узвњои корї (эффектор) таъмин карда мешавад. 5) Эффектор (узви корї). Аз гуфтањои боло бармеояд, ки њангоми вайрон кардани яке аз аъзоњои камонаки рефлекторї натиља (реаксияи љавобї) пайдо намешавад. Сабаби набудани натиља гуногун мешавад, барои он ки њар як аъзо ба худ вазифаи муайянро иљро мекунад. Камонаки рефлектории соматикї бо баъзе хусусиятњо аз камонаки рефлектории вегетативї фарќ мекунад, ки онњо: 1) изофаи нейронњои афферентї дар камонаки рефлектории соматикї дар альфа мотонейронњои, шохањои пеши њароммаѓз ба охир мерасад. Дар камонаки рефлектории вегетативї бошад дар нейронњои вегетативии шохањои пањлугии њаромаѓз тамом мешаванд. 2) Роњи эфферентї дар камонаки рефлектории соматикї як нейрона буда, дар камонаки рефлектории вегетивї бошад дунейрона (нахњои пеш аз ганглияњо ва баъд аз ганглияњо). 3) Узви корї дар камонаки рефлектории соматикї мушакњои скилетї буда дар камонаки рефлектори вегетативї бошад узвњои дохила ва рагњо.

ФАРЌИ ТАНЗИМИ ГУМОРАЛЇ АЗ ТАНЗИМИ АСАБЇ: 1) Фарќияти филогенетикї. Дар љараёни инкишоф дар организм аввал танзими гуморалї ба амал омада, баъдан дар асоси танзими гуморалї танзими асабї ба амал омадааст. 2) Роњњое, ки тавассути вай ин намуди танзимкунињо ба амал меояд- дар танзими гуморалї рагњо дар танзими асабї бошад асабњо. 3) Аз рўи суръати таъсир. Дар танзими асабї суръати таъсир ба 120м/сония баробар буда, суръати таъсири танзими гуморалї бошад ба 0,5м/с баробар аст. Аз ин сабаб танзими асабї ба намуди танзимкунии тез дохил шуда, танзими гуморалї бошад ба намуди танзимкунии суст дохил мешавад. 4) Аз рўи манбаи таъсиркунї. Танзими асобї ба воситаи импулси асаб таъсир карда, танзими гуморалї ба воситаи МФБ таъсир мекунад. 5) Бо аниќии танзим. Танзими асабї танзими аниќ мебошад, барои онки импулс аз СМА ба узви аниќ меравад. Танзими гуморалї бошад љойи муайяни таъсиркардан надорад, барои он, ки гармонњо ё МФБ ба хун дохил шуда ба њамаи узвњо ва бофтањо бурда намешавад.

Системаи функсионалии организм Дар солњои 30-ум шогирди И.П.Павлов, П.К.Анохин академики улуми идтињоди шуравї, ба худ савол гузошт, ки чи тавр организми зинда њамчун маљмуи увзњои алоњида ва системањо вазифањои худро иљро мекунад? Чи тавр вай барои организм маќсад мегузорад? Барои љавоб ба ин саволњо П.К.Анохин консепсияи худро пешнињод кард, ки вай номи назарияи системаи функционалї-ро (НСФ) гирифт. Дар солњои баъдина ин назария инкишоф ёфта, дар замони њозира яке аз назарияњои пешќадам ба њисоб меравад, ки принсипи идоракунии асабиро дар системањои зинда баён намуд. НСФ- љамъи динамикии фаъолияте, ки барои пурра гузаронидани ягон натиљаи охирини манфиатноки мутобиќшаванда равона карда шудааст (НОММ). Системањои функсионалї (СФ) дар организм зиёдаст, ва њар яки онњо ба ягон натиљаи мусбат љавобгар аст. Масалан. СФ- ки доимияти газњоро дар хун таъмин мекунад. Ин назария барои ба таври оптималї нигоњ доштани оксиген ва гази карбонат дар хун љавобгар аст. Назарияи системаи функсионали (НСФ) нишон медињад, ки дар организм апарати идоракунандае мављуд аст, ки он кори узвњои сершумори ба њамин система дохил шавандаро, барои гирифтани натиљаи мутобиќшавии мусбат идора мекунад. Њар як СФ барои гирифтани натиљаи мусбат дар организм офарида мешавад. Њамин тавр аз руи аќидаи П.К.Анохин натиљаи таъсир ин омили њосилшавии система, танњо натиљаи системаро њосил мекунад. Њар СФ ба аќидаи П.К.Анохин аз чунин ќисматњо иборатанд.

1) Натиљаи охирини муфиди мутобиќшаванда (НОММ). Ин яке аз аъзоњои пурќуввати НСФ буда аз дарољаи пастшавии натиљаи охирин вобастагї дорад.

Њаргуна НОММ (фишори артериявї, њарорати бадан, газњои хун в,ѓ) дар организм дар сатњи оптималї ќарор доранд. Њангоми таѓирёбии НОММ аз сатњи оптималї (ба тарафи зиёдшавї ва камшавї) СФ њосил шуда кори он барои ба сатњи оптималї баргаштани НОММ сарф карда мешавад. 2) Ретсепторњои махсус- барои њар як НОММ ретсепторњои махсусе, ки њангоми аз сатњи оптималї таъѓир ёфтани НОММ ба њаяљон омада НСФ- ро њосил мекунад мављуд аст. 3) Роњи афферентї. Ба воситаи он ахборот ба СМА бурда мешавад, ва дар бораи таѓирёбии НОММ хабар медињад. Роњи асабии афферентї (аз ретсепторњои махсус ба СМА) ва роњи гуморалии афферентиро фарќ мекунанд. (бе таѓъирёбии НОММ-ки ба воситаи њаракати хун ба СМА таъсир расонида мешавад). 4) СМА-ба аќидаи П.К.Анохин (архитектураи маркази), ки дар навбати худ, аз аъзоњои муайян, ки баъдтар ќайд мекунем иборат аст. Дар инљо ќайд кардан лозим аст, ки СМА якчанд сатњро дар бар мегирад. а) њароммаѓз, б) маркази асаб, ки дар дойраи маѓзи дарозруя љойгир аст. в) сатњи баланд, ки дар НКМС (нимкурањои калони маѓзи сар) љойгир аст. 5) Эффекторњо (узвњои корї). Фарќи СФ аз камонаки рефлекторї дар он аст, ки СФ аз якчанд эффектор иборат аст. Миќдори эффекторњо дар СФ аз дараљаи поёнравии НОММ аз сатњи аптималї ва доимо таѓирёбанда будани он вобастаги дорад (аз ин сабаб СФ- ин љамъияти динамикие мебошад, ки дар он миќдори эффекторњо доимо таѓир меёбад. 6) Рафтор –Ин аъзои берунии СФ мебошад. Ин аъзо он ваќт ба кор сар мекунад, ки агар њамаи эффекторњои ба СФ додашуда ба кор дароянд, вале дар ин ваќт НОММ ба сатњи оптималии худ барнамегардад. Њамин тавр аъзои берунии СФ он ваќт ба иљроиши вазифа шуруъ менамояд, ки њамаи захирањои дохилии организм тамом шаванд. Яке аз нишонањои асосии тамомшавии захираи организм ин ба амал омадани эњсосоти манфї мебошад. Аз њамин ваќт сар карда ба кори СФ сатњи олии СМА- НКМС њамроњ мешавад. Баъди ин њосилшавии системањои њаракати бешуурона ё худ рафтор таѓир меёбад. Дар ин љо рафтор барои ќонеъ гардонидани талаботи дохили организм (яъне рафтор бояд ислоњ шавад, ки НОММ ба сатњи оптималї баргардад) дигаргун мешавад. Акнун ќайд менамоем, ки архитектураи марказии СФ аз кадом аъзоњо иборат аст. Мувофиќи таълимоти П.К.Анохин архитектураи марказї аз якчанд аъзоњо ё блокњо иборат аст, ки њар яки он аъзо вазифаи муайяни ба худ хосро иљро мекунад. 1) Блоки синтези афферентї. Дар ин блок синтези њамаи сигналњои ба СМА дохилшуда (ба кордароранда ва муњити) ахборњо аз хотир ва ахборњо аз нуќтаи доминантии ба њаяљонойи ба амал меояд. Ба туфайли тањлили афференти СМА ба 3-саволи асосї љавоб медињад: а) чї кор кардан? (дар асоси хабарњои ба кордаронда ва муњити), б) чї хел кардан даркор? (дар асоси тањлили ахборњои хотир), в) кай иљро бояд кард? (дар асоси тањлили хабарњо аз нуќтаи доминантии ба њаяљонойи). 2) Блоки ќабули ќарор . 3) Блоки барномаи таъсир. Дар ин блок ќайд карда шудааст, ки кадом эффекторњо ва дар кадом андоза вазифаи худро иљро кунанд, то ин ки НОММ-ро ба сатњи оптималї баргардонад. 4)Блоки аксептори натиљаи таъсир (АНТ). Ин блок дар ваќти ба амал баровардани барномаи таъсир њосил мешавад. Дар ин блок дар бораи параметрњои натиљаи таъсири оянда, хабарњо мављуданд. Хабарњо дар бораи њаќиќати параметрњои натиља ба воситаи алоќаи баргарданда ба блоки АНТ дохил шуда, коррелятсия дар блоки барномаимаи таъсир њосил мешавад.

Намунаи саволномањои тестї аз боби физиологияи умумї Саволномањо барои санљиши донишњои асосї аз рўи фаслњои асосии физиологияи умумї дар доираи дараљањои А - Б – В - Г азхудкунї пешбинї шудаанд. Дар маљмуа шаклњои супоришоти тестие истифода шудаанд, ки барои назорати азхудкунии дараљаи дониш тавассути сафарбарии малакањои гуногуни маърифатї дар зинањои фањмиш, тасаввурот ва элементњои тафаккури мантиќї имконият медињанд.

Ангезандањо. Ќонунњои ангезиши бофтањои ќобили њаяљон. А. 1. Њангоми таъсири ангезандаи адекватї ба бофта, ќувваи њаддии он:

1) нисбат ба ѓайри адекватї кам аст; 2) аз ѓайри адекватї фарќ надорад; 3) аз ѓайри адекватї зиёд аст.

2. Њангоми таъсири ангезандаи њаддї ба бофта, ба амал меояд: 1) љавоби љузъї; 2) њаяљони пањншаванда; 3) реаксияи љавобї нест. 3. Ќонуне, ки мувофиќи он ба ангезишњои њаддї ва аз њад зиёд љавоби максималї ба амал меояд, меноманд: 1) ќонуни ќувва; 2) «њама ё њељ»; 3) депресияи катодї; 4) электротон. 4.Ба як бофта тааллуќ дорад: 1) як ќувваи њаддї; 2) як ангезандаи ѓайриадекватї; 3) миќдори зиёди ангезандањои болои максималї; 4) як ангезандаи аз њад зиёд. 5. Њангоми таъсири ангезандаи зери њаддї ба бофта, ба амал меояд:

 1) љавоби љузъї; 2) њаяљони пањншаванда; 3) реаксияи љавобї нест;  4) аккамадатсия.

6. Њангоми баландшавии мутаассиршавандагии бофта:

1) суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда кам мешавад; 2) миќдори максималии њаяљон дар воњиди ваќт кам мешавад; 3) ќувваи њаддї зиёд мешавад; 4) хронаксия зиёд мешавад.

7. Мутаассиршавандагии бофта, ин: 1) реаксияи љавобї ба ангезиш; 2) ќобилияти њисси бофта ба ангезанда бо таѓйир додани реаксияи ѓайри хусусї; 3) хронаксия; 4) ќобилияти њисси бофта ба ангезанда бо таѓйир додани реаксияи хусусї. 8. Чї ќадаре мутаассиршавандагї зиёд бошад, њамон ќадар: 1) ќувваи њаддї кам аст; 2) реабаза зиёд аст; 3) њадди зиёдшавии ќувваи ангезанда кам аст; 4) хронаксия зиёд аст. 9. Њангоми камшавии мутаассиршавандагии бофта: 1) суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда зиёд мешавад; 2) хронаксия кам мешавад; миќдори максималии њаяљон дар воњиди ваќт кам мешавад; 3) реабаза кам мешавад; 4) миќдори максималии њаяљон дар воњиди ваќт зиёд мешавад. 10.Бо зиёдшавии њадди суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда: 1) хронаксия зиёд мешавад; 2) ќувваи њаддї кам мешавад; 3) реабаза зиёд мешавад; 4) мутаассиршавандаги зиёд мешавад. 11. Аккомадатсия ба амал меояд, њангоми ба бофта таъсир намудани:

1)ангезандаи зери њаддї; 2) ангезандаи мавзун; 3) ќувваи суръати зиёдшавиаш аз бузургии кувваи њаддї кам; 4) ) ќувваи суръати зиёдшавиаш аз бузургии кувваи њаддї зиёд.

12. Аз руи каљхатаи ќувва ва ваќт муайян кардан мумкин аст: 1) реабазаро; 2) ќувваи њаддиро; 3) хронаксияро; 4) мутањарикиро. 13.Мутаассиршавандагии бофта: 1) ба ваќти таъсири ангезанда мутаносиби роста аст; 2) ба суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда мутаносиби чаппа аст; 3) ба миќдори максималии њаяљон дар воњиди ваќт мутаносиби роста аст; 4) ба миќдори максималии њаяљон дар воњиди ваќт мутаносиби чаппа аст. 14. Бо зиёдшавии њадди суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда: 1) хронаксия зиёд мешавад; 2) хронаксия кам мешавад; 3) ќувваи њаддї кам мешавад; 4) реабаза таѓйир намеёбад. 15. Ќувваи њаддї ба хосияти зерини бофта бањо медињад:

1) њаяљон; 2) боздорї; 3) мутаассиршавандагї; 4) муттањарикї.

Б 1.Аккамадатсияи бофта њангоми камшавии суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда камтар аз бузургии њаддї ба амал меояд, чунки дар ин вакт ќувваи њаддї зиёд мешавад: 1)ДНН; 2) ДДД; 3) ДДН; 4) ННД. 2. Њангоми баландшавии суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда мутаассиршавандагї кам мешавад, чунки дар ин вакт ќувваи њаддї кам мешавад: 1) ННД; 2) НДД; 3) ДНН; 4) ННН. 3. Њангоми камшавии хронаксия ќувваи њаддї зиёд мешавад, чунки дар ин ваќт мутаассиршавандагии бофта зиёд мешавад:

1) НДН; 2) НДД; 3) ННН; 4) ДДН.

4. Њангоми баландшавии мутаассиршавандагї суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда кам мешавад, чунки дар ин вакт ќувваи њаддї зиёд мешавад: 1)ДНН; 2) ДДД; 3) ДДН; 4) ННН. 5. Аккамадатсияи бофта њангоми камшавии суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда камтар аз бузургии њаддї ба амал меояд, чунки дар ин вакт ќувваи њаддї кам мешавад: 1) ДДН; 2) ДДД; 3) НДД; 4)ДНН. 6. Њангоми камшавии суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда мутаассиршавандагї кам мешавад, чунки дар ин вакт ќувваи њаддї кам мешавад: 1) ДДН; 2) ДДД; 3) НДН; 4) ННН. 7. Њангоми камшавии хронаксия ќувваи њаддї кам мешавад, чунки дар ин вакт мутаассиршавандагии бофта зиёд мешавад: 1) НДН; 2) НДД; 3) ННН; 4) ДДД. 8. Њангоми баландшавии мутаассиршавандагї суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда кам мешавад, чунки дар ин вакт реабаза зиёд мешавад: 1) ДДД; 2) ДДН; 3) ДНН; 4) ННН. 9. Аккамадатсияи бофта њангоми баландшавии суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда камтар аз бузургии кувваи њаддї будан ба амал меояд, чунки дар ин вакт ќувваи њаддї зиёд мешавад:

1) ННД; 2) ДДД; 3) ДДН; 4) ДНД.

10. Њангоми камшавии суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда мутаассиршавандагии бофта баланд мешавад, чунки дар ин вакт ќувваи њаддї кам мешавад: 1) ННД; 2) ДДД; 3) НДН; 4) ННН. 11. Њангоми зиёдшавии хронаксия ќувваи њаддї зиёд мешавад, чунки дар ин вакт мутаассиршавандагии бофта зиёд мешавад:

1) НДН; 2) ДНД; 3) ННН; 4) ДДН.

12. Њангоми пастшавии мутаассиршавандагї суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда кам мешавад, чунки дар ин вакт хронаксия зиёд мешавад: 1) ДДД; 2) ДНН; 3) ДДН; 4) ННН. 13. Аккамадатсияи бофта њангоми баландшавии суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда камтар аз бузургии њаддї ба амал меояд, чунки дар ин вакт ќувваи њаддї кам мешавад: 1) ДДН; 2) ДДД; 3) НДД; 4)ННН. 14.Њангоми баландшавии суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда мутаассиршавандагї баланд мешавад, чунки дар ин вакт ќувваи њаддї кам мешавад: 1) ННД; 2) НДД; 3) НДН; 4) ННН. 15. Њангоми зиёдшавии хронаксия ќувваи њаддї кам мешавад, чунки дар ин вакт мутаассиршавандагии бофта зиёд мешавад:

1) НДН; 2) ДНД; 3) ННД; 4) ДДН.

В 1.Набудани реаксияи љавобї њангоми таъсири ќувваи ангезандаи суръати зиёдшавиаш аз ќувваи њаддї кам (12). 2. Ангезанда аз рўи мувофиќатнокии биологиаш (5,8). 3. Ангезандае, ки ќувваи њаддии камтаринро дорад (8). 4. Яке аз нишондињандањои каљхаттаи ќувва ва ваќт (9). 5. Яке аз нишондињандањои каљхаттаи ќувва ва ваќт (7). 6. Таѓйирёбии мутањарикнокии бофта (10,4). 7. Дилхоњ таъсир ба бофта (7). 8. Хосияти бофта, ки њангоми баландшавии њадди суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда кам мешавад (18).

Г. 1. Каљхатаи ќувваю ваќтро кашида дар он ќувваи њаддї ва ваќти фоиданокро нишон дињед. 2.Дар наќша суръати зиёдшавии ќувваи ангезандаи ду бофтаи мутаассиршавандагиашон гуногунро нишон дињед. 3. Каљхатаи ќувваю ваќтро кашида дар он хронаксияро нишон дињед. 4. Дар наќша ќонуни«њама ё њељ»-ро тасвир намоед. 5. Пайдарњамии протсесњои њангоми аккамадатсия ба амал ояндаро номбар намоед. 6. Кадом нишондињандањо ва чї тавр дар каљхатаи ќувва ва ваќт њангоми камшавии суръати зиёдшавии ќувваи ангезанда таѓйир меёбанд? 7. Кадом нишондињандањо ва чї тавр дар каљхатаи ќувваю ваќт њангоми кам ё зиёдшавии мутаассиршавандагии бофта таѓйир меёбанд? 8. Таснифи ангезандањоро аз рўи мувофиќатнокии биологї ва фарќияти ќувваи њаддиашон нишон дињед. 9. Дар наќша таснифи ангезандањоро аз рўи ќувваашон нишон дињед. 10. Дар наќша ќонуни ќувваро тасвир намоед.

Биопотенсиалњо. А 1. Дар дохили њуљайра дар холати ормї: 1) ионњои калий нисбат ба берун зиёданд; 2) ионњои натрий нисбат ба берун зиёданд; 3) ионњои калий аз беруни њуљайра фарќ надорад; 4) ионњои натрий нисбат ба берун каманд. 2. Дар њолати оромї: 1) каналњои калийгї кушодаанд; 2) каналњои натрийгї пўшидаанд; 3) калий аз њуљайра мебарояд; 4) натрий ба њуљайра медарояд. 3. Мембрана дар њолати ќутбнокї (поляризатсия) аст, агар: 1) дар сатњи дохилаи он зарядњои мусбат љамъ шавад; 2) дар сатњи берунаи он зарядњои мусбат љамъ шавад; 3) дар сатњи дохилаи он зарядњои манфї љамъ шавад; 4) дар сатњи берунаи он зарядњои манфї љамъ шавад. 4. Њангоми наќли фаъол ба амал меояд: 1) баромади ионњои калий аз њуљайра; 2) даромади ионњои натрий ба њуљайра; 3) даромади ионњои калий ба њуљайра; 4) баромади ионњои натрий аз њуљайра. 5. Дар њолати њаяљонноки: 1) каналњои калийгї кушодаанд; 2) каналњои натрийгї пўшидаанд; 3) калий аз дохили њуљайра мебарояд; 4) натрий ба дохили њуљайра медарояд. 6. Мембрана дар њолати гаперполяризатсия аст, агар: : 1) дар сатњи дохилаи он зарядњои мусбат љамъ шавад; 2) дар сатњи берунаи он зарядњои мусбат љамъ шавад; 3) дар сатњи дохилаи он зарядњои манфї љамъ шавад; 4) дар сатњи берунаи он зарядњои манфї љамъ шавад. 7. Мембрана дар њолати деполяризатсия аст, агар: 1) дар сатњи дохилаи он зарядњои мусбат љамъ шавад; 2) дар сатњи берунаи он зарядњои мусбат љамъ шавад; 3) дар сатњи дохилаи он зарядњои манфї љамъ шавад; 4) дар сатњи берунаи он зарядњои манфї љамъ шавад. 8. Бузургии ПФ мувофиќ аст, ба: 1) +70+90 мв; 2) -100-110 мв; 3) 100 мв; 4) 90 мв. 9. Заряди мусбати сатњи берунаи мембрана њангоми оромї вобаста аст, аз: 1) баромади ионњои калий аз њуљайра; 2) даромади ионњои натрий ба њуљайра; 3) кори насоси калийгї; 4) даромади ионњои калий ба њуљайра. 10. Дар давраи ќуллаи ПФ чунин марњилањо фарќ карда мешаванд: 1) деполяризатсия; 2) гипераоляризатсия; 3) реполяризатсия; 4) поляризатсия. 11. Њангоми реполяризатсия ба амал меояд: 1) камшавии ПО; 2) зиёдшавии ПФ; 3) камшавии ПФ; 4) баромади ионњои натрий аз њуљайра. 12. Бузургии ПО мувофиќ аст, ба: 1) +70+90 мв; 2) -70-90 мв; 3) 80 мв; 4) 110 мв. 13. Њангоми вориди ионњои натрий ба њуљайра: 1) насоси натрийгї кор мекунад; 2) насоси калийгї кор мекунад; 3) насоси калийгию натрийгї кор намекунанд; 4) бузургии ПО кам мешавад. 14. Чунин даврањои ПФ фарќ карда мешаванд: 1) њадди деполяризатсия; 2) потенсиали пайї; 3) поляризатсия; 4) ќуллаи ПФ.

Б 1. Њангоми таъсири ангезандаи зери њаддї љавоби љузъї ба амал меояд, чунки дар ин вакт деполяризатсияи мембрана то сатњи бўњронї мерасад: 1) ДДН; 2) ДДД; 3) ДНД; 4) ДНН. 2. Њангоми деполяризатсияи пайї мутаассир-шавандагии бофта баланд мешавад, чунки дар ин вакт сатњи бўњронии деполяризатсия кам мешавад: 1) ДДН; 2) ДДД; 3) ННД; 4) ДНН. 3. Њангоми давраи рефрактернокии мутлаќ бофта мутаассир намешавад, чунки дар ин вакт воридшавии љараёни ионњои натрий ба њуљайра ба амал меояд: 1) НДД; 2) ДДД; 3) ДНД; 4) ДДН. 4. Њангоми таъсири ангезандаи њаддї љавоби љузъї ба амал меояд, чунки дар ин вакт деполяризатсияи мембрана то сатњи бўњронї мерасад:

   1) ДДН; 2) НДН; 3) ДНД; 4) ДНН.

5. Њангоми деполяризатсияи пайї мутаассир-шавандагии бофта баланд мешавад, чунки дар ин вакт њадди деполяризатсия кам мешавад:

   1) ДДД; 2) ДНД; 3) ДДН; 4) НДД.

6. Њангоми давраи рефрактернокии мутлаќ бофта мутаассир намешавад, чунки дар ин вакт воридшавии сусти ионњои натрий ба њуљайра ба амал меояд: 1) НДД; 2) ДДД; 3) ДНН; 4) ДДН. 7. Њангоми кори насоси калийгї њадди деполяризатсия кам мешавад, чунки дар ин вакт калий аз њуљайра мебарояд:

  1) ДДД; 2) ДДН; 3) ДНН; 4) ННН.

8. Њангоми таъсири ангезандаи максималї љавоби љузъї ба амал меояд, чунки дар ин вакт деполяризатсияи мембрана то сатњи бўњронї мерасад: 1) ДДН; 2) ДДД; 3) ДНД; 4) НДН. 9. Њангоми давраи рефрактернокии нисбї бофта мутаассир намешавад, чунки дар ин вакт реполяризатсияшавии мембрана ба амал меояд:

 1) ДДД; 2) ДДН; 3) НДН; 4) ДНН.

10. Њангоми деполяризатсияи пайї реобаза кам мешавад, чунки дар ин вакт сатњи бўњронии деполяризатсия кам мешавад:

     1) ДНД; 2) ДДД; 3) ДНН; 4) ННД.

11. Њангоми таъсири ангезанда ба бофта гузаронандагии бофта барои ионњои натрий зиёд мешавад, чунки дар ин вакт каналњои натрийгї кушода мешаванд: 1) ДДД; 2) ДНД; 3) ДНН; 4)НДД. 12. Дар њолати оромї сатњи беруна мембрана мусбат заряднок аст, чунки дар ин вакт баромади ионњои калий аз хучайра ба амал меояд:

    1) ДНД; 2) НДД; 3) ДДН; 4) ДДД.

13. Дар њолати њаяљон сатњи беруна мембрана манфї заряднок аст, чунки дар ин вакт ионњои натрий ба дохили њуљайра ворид мегарданд:

    1) ДДД; 2) ДДН; 3) ДНД; 4) НДД.

14. Дар њолати оромї сатњи беруна мембрана манфї заряднок аст, чунки дар ин вакт баромади ионњои калий ба амал меояд:

   1) ДНД; 2) НДД; 3) ДДН; 4) ДДД.

15. Њангоми давраи рефрактернокии мутлаќ бофта мутаассир намешавад, чунки дар ин вакт реполяризатсияи мембрана ба амал меояд:

   1) ДДД; 2) ДДН; 3) НДН; 4) ДНН.

В 1. Њолати мембрана дар холати оромї (12). 2. Ќисми мусбати ќуллаи ПФ (7). 3. Мутаассиршавандагии мембрана дар давраи ќуллаи ПФ (13). 4. Њолати мембрана њангоми боздорї (17). 5. Ќисми ќуллаи ПФ, ки дар он њолат мутаассиршавандагї паст ё нест мешавад (7). 6.Мутаассиршавандагии мембрана њангоми деполяризатсияи пайї (11). 7. Воридшавии ионхои натрий, ки дар ин вакт њадди деполяризат. ба амал меояд (4). 8. Њолати мембрана њангоми њаяљон (14). 9.Яке аз даврањои ПФ (7). 10.Протсесе ки аз њисоби кори насосњои натрийгї ба амал меояд (14). Г 1. Наќшаи сабти ПО-ро бо љойгиршавии зарядњо тасвис намоед. 2. Љойгиршавии зарядњоро дар сатњи мембрана њангоми оромї нишон дињед. 3. Дар наќша, бузургии реаксияи љавобии бофтаро ба таъсири ангезандаи максималї дар њолатњои поляризатсия ва деполяризатсияи пайї, тасвир намоед. 4. Дар наќша наќли фаъол ва нофаъоли ионњои натрийро тасвир намоед. 5. Дар наќша, бузургии реаксияи љавобии бофтаро ба таъсири ангезандаи њаддї дар њолатњои поляризатсия ва деполяризатсияи пайї, тасвир намоед. 6. Усули беруни њуљайрагии сабти ПФ-ро бо љойгиршавии зарядњо тасвир намоед. 7. Наќшаи љойгиршавии зарядњоро дар сатњи беруна ва дохилаи мембрана, дар њолати полряризатсия ва гиперполяризатсия, тасвир намоед. 8.ПФ-ро тасвир намуда, марњилањои ба давраи рефрактернокии мутлаќ мувофиќро ќайд кунед. 9. Дар наќша бузургии реаксияи љавобии бофтаро ба таъсири ангезандаи зери њаддї дар њолатњои поляризатсия, гиперполяризатсияи пайї ва деполяризатсияи пайї тасвир намоед. 10. Дар наќша наќли фаъол ва нофаъоли ионњои калийро тасвир намоед.

Хосияти мушакњо. А 1. Чунин даврањои кашишхўрии яккаи мушак фарќ карда мешаванд: 1) марњилаи пинњонї; 2) давраи сустшавї; 3) давраи ќуллаи ПФ; 4) давраи реполяризатсия. 2. Пессимум ба амал меояд, њангоми таъсири: 1) ангезандаи максималї; 2) ангезандаи болои максималї; 3) зуди муайяни ангезандаи мавзун (ритмикї); 4) суръати баланди зиёдшавии ќуваи ангезанда. 3.Чунин типњои мушакњои скелетї фарќ карда мешаванд: 1) кундаланграх; 2) њамвор; 3) сурх; 4) сафед. 4.Њангоми кашишхўрии изотонии мушак:

1) нахњои кўтоњ мешаванд; 2) нахњои дароз мешаванд; 3) шиддат зиёд мешавад; 4) нахњо дароз ва шиддат зиёд мешавад.

5.Дар давраи пинњонии кашишхўрии мушак, ба амал меояд:

 1) баромади ионњои калий аз њуљайрањои мушакї; 2) баромади ионњои калтсий аз систернањо; 3) даромади ионњои натрий ба њуљайрањои   
  мушакї; 4) пайдоиши ќуллаи ПФ.

6.Њангоми кашишхўрии изометрї:

1) нахњо кўтоњ мешаванд; 2) нахњои мушакї дароз мешаванд; 3) шиддат зиёд мешавад; 4) нахњо кўтоњ ва шиддат зиёд мешавад.

7.Њангоми њолати ригор ба амал меояд: 1) кандашавии даврии купрўкњои кундаланг; 2) лаѓжиши нахњои актинї дар сатњи миозин; 3) пайвастшавии устувори купрўкњои кундаланг ба нахњои актинї; 4) кандашавии сараки купрўкњои кундаланг аз нахњои актинї. 8.Дар давраи кашишхўрии мушак, ба амал меояд: 1)баромади ионњои калий аз њуљайрањои мушакї; 2) баромади ионњои калтсий аз систернањо; 3) кандашавии даврии купрўкњои кундаланг; 4) лаѓжиши нахњои актинї дар сатњи миозин. 9.Дар давраи сустшавии мушак, ба амал меояд:

1)таѓйирёбии конформатсия (љойгиршави)-и тропонин; 2) гузариши тропомиозин ба новачаи нахњои актинї; 3) кори насоси калтсийгї; 4) баромади ионњои калтсий аз систернањо.

10. Чунин типњои мушакњои скелетї фарќ карда мешаванд: 1) 1; 2) њамвор; 3) 11А; 4) 11В. 11.Њангоми кашишхўрии ауксотонї:

1) нахњо кўтоњ мешаванд; 2) нахњои мушакї дароз мешаванд; 3) шиддат зиёд мешавад; 4) нахњо кўтоњ ва шиддат зиёд мешавад.

12.Њангоми сустшавии мушак ба амал меояд:

1) кандашавии даврии купрўкњои кундаланг; 2) лаѓжиши нахњои актинї дар сатњи миозин; 3) пайвастшавии устувори купрўкњои кундаланг ба нахњои актинї; 4) кандашавии сараки купрўкњои кундаланг аз нахњои актинї.

13.Воњиди њаракатиро дар бар мегирад: 1) нейрони афферентии њароммаѓз; 2) мушакњои интрафузалї; 3) асаби эфферентї ва мушакњои интрафузалї; 4) мотонейрон, асаби эфферентї ва мушакњои экстрафузалї. 14.Намудњои кашишхўрии тетаникї:

   1) якка; 2) тетануси њамвор; 3) тетануси дандонадор; 4) ригор.

15.Рељаи кашишхўрии мушак вобаста аст, аз:

1)зуддии ангезандаи мавзун; 2) ќувваи ангезанда; 3) таѓйирёбии дарозии нахи мушак; 4) таѓйирёбии буриши кундалангии мушак.

Б 1. Деполяризатсияи мембранаи мушак то сатњи бўњронї ба кашишхўрии мушак мусоидат менамояд, чунки дар ин вакт баромади ионњои калтсий аз систернањо ба амал меояд: 1) ДДД; 2) ДНД; 3) ДНН; 4) ДДН. 2.Таѓйирёбии конформатсия (љойгиршави)-и тропомиозин ба таљзияшавии АТФ мусоидат менамояд, чунки дар ин вакт маљмўаи актомиозинї њосил мешавад: 1) ДНН; 2) НДД; 3) ДНД; 4) ДДД. 3. Баромади ионњои калтсий аз систернањо ба њосилшавии маљмўаи актомиозинї мусоидат менамояд, чунки дар ин вакт конформатсия (љойгиршави)-и тропомиозин таѓйир меёбад: 1) ДДД; 2) ДНД; 3) ДНН; 4) НДД. 4. Гузариши тропомиозин ба новачаи нахњои актинї ба таљзияшавии АТФ мусоидат менамояд, чунки дар ин вакт маљмўаи актомиозинї њосил мешавад: 1) ДНД; 2) ДДД; 3) ДДН; 4) ДНН. 5. Њангоми таљзияшавии АТФ лаѓжиши нахњои актинї дар сатњи миозин ба амал меояд, чунки дар ин вакт кандашавии даврии купрўкњои кундаланг ќайд карда мешавад: 1) НДН; 2) ДНД; 3) ДДД; 4)ДНН. 6. Њангоми кашишхўрии мушак ПФМ њосил мешавад, чунки дар ин вакт деполяризатсияи мембрана ба амал меояд: 1) НДН; 2) ННН; 3) НДД; 4) ННД. 7. Пайдоиши ПФ дар мембранаи мушакї ба кашишхўрии мушак оварда мерасонад, чунки дар ин вакт лаѓжиши нахњои актинї дар сатњи миозин ба амал меояд: 1) ДДН; 2) ДНН; 3) ДНД; 4) ДДД. 8. Оптимуми кашишхўрии мушак њангоми таъсири ангезандаи мавзуни 40-50 Гс њосил мешавад, чунки дар ин вакт њар як ангезандаи оянда нисбат ба пешоянда ба давраи экзалтатсия рост меояд:

    1) ДНД; 2) ДДД; 3) ДНН; 4) ДДН.

9. Таѓйирёбии конформатсияи тропонин ба кашишхўрии мушак мусоидат менамояд, чунки дар ин вакт АТФ таљзия мешавад: 1) ДДД; 2) ДНД; 3) ДНН; 4) ННН. 10. Оптимуми кашишхўрии мушак њангоми таъсири ангезандаи мавзуни 200-400 Гс њосил мешавад, чунки дар ин вакт њар як ангезандаи оянда нисбат ба пешоянда ба давраи рефрактернокї рост меояд:

   1) ДНД; 2) НДД; 3) ННД; 4) НДН.

11. Њангоми кашишхўрї дар мушак ПФ њосил мешавад, чунки ин њангом лаѓжиши нахњои актинї дар сатњи миозин ба амал меояд: 1) ДДД; 2) НДН; 3) НДД; 4) ННН. 12. Тетануси њамвор њангоми таъсири ангезандаи мавзуни зуддиаш баланд њосил мешавад, чунки дар ин вакт суперпозитсияи кашишхўрињои якка ба амал меояд: 1) ДНН; 2) ДНД; 3) ДДД; 4) ДДН.

В 1. Маљмўае, ки ба таљзияи АТФ мусоидат менамояд (11). 2. Яке аз сафедањои мушак (5). 3. Кашишхўрии мушак аз њисоби кўтоњшавї (7). 4. Яке аз сафедањои мушак (8). 5. Яке аз рељањои кашишхўрии мушак (9). 6. Яке аз сафедањои мушак (11). 7. Яке аз сафедањои мушак (6). 8 Кашишхўрии бардавом ва пурзўри мушак (7). 9 . Кашишхўрии мушак, њангоми зиёдшавии буриши кундалангии он (8). 10. Яке аз воњидњои сохтории мушак (11).

Г 1. Дар наќша њосилшавии Т- системаро тасвир намоед. 2.Љойгиршавии актин, миозин ва купрукњои кундалангро њангоми сустшавии мушак нишон дињед. 3. Наќшаи буриши кундалангии миофиламент бо љузъиётњояш. 4. Пайдарњамии протсесњои дар давраи кашишхўрї ба амал ояндаро номбар намоед. 5. Дар наќша даврањои мутаасиршавандагии мушаки скелетиро нишон дињед. 6. Дар наќша воњиди њаракатиро тасвир намуда, љузъиётњои онро номбар намоед. 7.Дар наќша фарќияти байни рељаи кашишхўрињои изотонї ва изометриро ќайд намоед. 8. Дар наќша рељањои кашишхўрии мушакро нишон дињед. 9. Пайдарњамии протсесњои дар давраи сустшавї ба амал ояндаро номбар намоед. 10. Дар наќша оптимум ва пессимумро тасвир намоед.

Хосияти асабњо. Синапси мионевралї. А 1. Мувофиќи сохташон асабњо мешаванд: 1) диладор; 2) миелиндор; 3) бетанаффус; 4) бемиелин. 2. Дар нахњои миелиндор дида мешавад: 1) гузаргоњи Ранвье; 2) мењвари силиндрї; 3) пардаи швановї ва миелин; 4) актин. 3. Дар нахњои бемиелинї њаяљон пањн мешавад: 1) бо суръати баланд; 2) суст; 3) бе танаффус; 4) љањида-љањида. 4. Чунин ќонунњои гузариши њаяљонро аз асаб фарќ мекунанд: 1) људогона гузаронидани њаяљон; 2) бе танаффус гузаронидани њаяљон; 3) љањида-љањида гузаронидани њаяљон; 4) дутарафа гузаронидани њаяљон. 5. Дар нахњои бемиелин дида мешавад: 1) гузаргоњи Ранвйе; 2) мењвари силиндрї; 3) пардаи швановї; 4) миелин. 6. Дар нахњои миелиндор њаяљон пањн мешавад: 1) бо суръати баланд; 2) суст; 3) бе танаффус; 4) љањида-љањида. 7. Асоси бедардкунии тањљої – вайроншавии ќонуни: 1) яклухтии анатомї ва физиологї; 2) људогона гузаронидани њаяљон; 3) љањида-љањида гузаронидани њаяљон; 4) дутарафа гузаронидани њаяљон. 8. Синапс таркиб ёфтааст: 1) мембранаи пешазсинапсї; 2) миелин; 3) мембранаи пас аз синапсї; 4) гузаргоњи Ранвье. 9. Суръати гузариши њаяљон дар нахњои миелиндор баробар аст ба: 1) 70-120 м/с; 2) 1-0,5 м/с; 3) 3-18 м/м; 4) камтар аз 3м/с. 10. Чунин ќонунњои гузариши њаяљонро аз асаб фарќ мекунанд: 1) яклухтии анатомї ва физиологии асаб; 2) људогона гузаронидани њаяљон; 3) бе танаффус гузаронидани њаяљон; 4) љањида-љањида гузаронидани њаяљон. 11. Дар асабњои миелиндор њаяљон пањн мешавад: 1) аз як гузаргоњи Ранвйе ба дигараш; 2) дар тамоми мембрана; 3) аз њисоби љараёнњои доиравї; 4) аз њисоби љараёни тањљої. 12. Дар асабњои бемиелин њаяљон пањн мешавад: 1) аз як гузаргоњи Ранвйе ба дигараш; 2) дар тамоми мембрана; 3) аз њисоби љараёнњои доиравї; 4) аз њисоби љараёни тањљої. 13. Дар мембранаи пас аз синапсї љойгир аст: 1) њубобчањои бо ионњои калтсий пуркардашуда; 2) њубобчањои бо атсетилхолин пуркардашуда; 3) њубобчањои бо норадреналин пуркардашуда; 4) субстансияњои реактивї. 14. Чунин субстансияњои реактивї фарќ карда мешаванд: 1) холинореактивї; 2) КГАР; 3) адренореактивї; 4) норадреналин. 15. Медиаторњо – ин: 1) њормонњо; 2) атсетилхолин ва норадреналин; 3) моддањои фаъоли химиявї, ки дар нуги асаб њосил мешавад; 4) моддањои дар њубобчањои мембранаи пеш аз синапсї љойгиршуда.

Б 1. Атсетихолини аз мембранаи пеш аз синапсї хориљшуда метавонад кори узвњоро суст кунад, чунки дар ин вакт он бо сохторњои Н-холинореактивии мембранаи пас аз синапсї пайваст мешавад:

 1) НДД; 2) ДНН; 3) ДНД; 4) ДДН.

2. Њангоми пайдоиши ПЊПС њамаваќт њаяљон дар асаб пањн мешавад, чунки дар ин вакт метавонад ПФ њосил шавад:

 1) ННД; 2) ННД; 3) ННН; 4) ДНД.

3. Њангоми хориљшавии КГАР дар мембранаи пас аз синапсї хронаксия кам мешавад, чунки дар ин вакт сатњи бўњронии деполяризатсия кам мешавад: 1) ДНН; 2) ДДН; 3) ДДД; 4) ДНД. 4. Њангоми хориљшавии КГАР дар мембранаи пас аз синапсї ПЊПС њосил мешавад, чунки дар ин вакт гузаронандагии мембрана барои ионњои калий зиёд мешавад: 1) ННН; 2) НДД; 3) НДН; 4) ДДД. 5. ПЊПС ба шарофати зиёдшавии гузаронандагии мембрана барои ионњои калий пайдо мешавад, чункидар ин вакт деполяризатсияи мембранаи пас аз синапсї ба амал меояд:

  1) ДДД; 2) ННН; 3) ДДН; 4) ДНД.

6. Њангоми хориљшавии КГАР мутаассиршавии мембранаи пас аз синапсї кам мешавад, чункидар ин вакт сатњи бўњронии деполяризатсия кам мешавад: 1) ДНН; 2) ДДН; 3) ДДД; 4) ДНД. 7. ПЊПС ба шарофати зиёдшавии гузаронандагии мембрана барои ионњои натрий пайдо мешавад, чункидар ин вакт деполяризатсияи мембранаи пас аз синапсї ба амал меояд: 1) ДДД; 2) ННН; 3) ДДН; 4) ДНД.

В 1.Липиде, ки ба љањида пањншавии њаяљон аз асаб мусоидат менамояд (6). 2. Кисми асаб, ки бо миелин пўшида нашудааст (9,6). 3. Ќитъаи асаби миеленї,ки ба деполяризатсия дода мешавад (9,6). 4Потенсиале, ки дар мембранаи пас аз синаптикї аз њисоби деполяризатсия ба амал меояд (4). 5. Типи нахи асабї, ки импулсњоро бо суръати 70-120 м/с мегузаронад (1). 6. Моддае, ки дар асаб вазифаи ѓизоиро иљро менамояд (6). 7.Потенсиале, ки дар мембранаи пас аз синаптикї аз њисоби гиперполяризатсия ба амал меояд (4). 8.Типи нахи асабї, ки импулсњоро бо суръати 3-18 м/с мегузаронад (1). 9.Моддаи дар мембранаи пеш аз синапсї хориљшаванда (8). 10.Моддае, ки ба синтези атсетилхолин мусоидат мекунад (6). Г 1. Дар наќша сохт ва ќисмњои синапсро тасвир намоед. 2. Механизми пайдошавии ПЊПС ва љавоби љузъиро нишон дињед. 3. Дар наќша ќонуни људогона гузаштани њаяљонро нишон дињед. 4. Механизми пайдошавии ПБПС нишон дињед. 5. Дар наќша ќонуни яклухтии анатомию физиологии асабро нишон дињед. 6. Дар наќша ќайд намоед – барои чї мутаассиршавии асаб, нисбат ба мутаассиршавии мушак, баланд аст. 7. Дар наќша, механизми салтаторї гузаштани њаяљонро аз асаб, нишон дињед. 8. Протсеси дар мембранаи пас аз синапсї, њангоми таъсири КГАР ба амал ояндаро, нишон дињед. 9. Протсеси дар мембранаи пас аз синапсї, њангоми хориљшавии медиатори ба њаяљоноваранда ба амал ояндаро, нишон дињед. 10. Асаби миелендорро тасвир намуда, ќисмњои таркибии онро нишон дињед.

Системаи асаби автономї. 1.Дар нуги нахњои пас аз гирењии шўъбаи парасимпатикии САА хориљ мешавад: 1) танњо атсетилхолин; 2) атсетилхолин ва норадреналин; 3) танњо адреналин; 4) КГАР. 2.Нейронњои шўъбаи симпатикии САА дар чунин шўъбањои СМА љойгиранд: 1) сигментњои ќафаси синагии шохањои пањлугии њароммаѓз; 2) маѓзњои дарозрўя ва миёна; 3) сегментњои чорбанди шохањои пањлугии њароммаѓз; 4) шохањои пеши њамаи сигментњои њароммаѓз. 3.Асаби эфферентии шўъбаи симпатикии САА: 1) якнейрона; 2) дунейрона; 3) гирењ дорад; 4) сенейрона. 4.Асаби атрофии САА таркиб ёфтааст аз: 1) нахњои пешаз гирењї; 2) нахњои пас аз гирењї; 3) як нахи яклухт; 4) танњо нахи пеш аз гирењї. 5.Асаби эфферентии шўъбаи парасимпатикии САА: 1) якнейрона; 2) дунейрона; 3) гирењ дорад; 4) сенейрона. 6.Асаби атрофии шўъбаи соматикии СМА таркиб ёфтааст аз: 1) нахњои пеш аз гирењї; 2) нахњои пас аз гирењї; 3) як нахи яклухт; 4) танњо нахи пеш аз гирењї. 7.Дар нуги асабњои эфферентии шўъбаи соматикии СМА хориљ мешавад: 1) танњо атсетилхолин; 2) атсетилхолин ва норадреналин; 3) танњо адреналин; 4) КГАР. 8.Дар гирењњои симпатикї хориљ мешавад: 1) танњо атсетилхолин; 2) атсетилхолин ва норадреналин; 3) танњо адреналин; 4) КГАР. 9.Асаби эфферентии шўъбаи соматикии СМА: 1) якнейрона; 2) дунейрона; 3) гирењ дорад; 4) сенейрона. 10.Дар нуги асабњои эфферентии шўъбаи симпатикии САА хориљ мешавад: 1) танњо атсетилхолин; 2) атсетилхолин ва норадреналин; 3) танњо адреналин; 4) КГАР. 11.Нейронњои шўъбаи соматикии СМА љойгиранд дар: 1) сигментњои ќафаси синагии шохањои пањлугии њароммаѓз; 2) маѓзњои дарозрўя ва миёна; 3) сегментњои чорбанди шохањои пањлугии њароммаѓз; 4) шохањои пеши њамаи сигментњои њароммаѓз. 12.Дар нўги асабњои соматикї хориљ мешавад: 1) танњо атсетилхолин; 2) атсетилхолин ва норадреналин; 3) танњо адреналин; 4) КГАР. 13.Дар нуги асабњои эфферентии шўъбаи парасимпатикии САА хориљ мешавад: 1) танњо атсетилхолин; 2) атсетилхолин ва норадреналин; 3) танњо адреналин; 4) КГАР. 14.Дар нуги нахњои пас аз гирењии шўъбаи симпатикии САА хориљ мешавад: 1) танњо атсетилхолин; 2) атсетилхолин ва норадреналин; 3) танњо адреналин; 4) КГАР. 15.САА – як ќисми СМА аст, ки импулсњояшро равона месозад ба: 1) мушакњои скелетї; 2) миокард; 3) рагњо; 4) узвњои дохила. Б 1. Атсетилхолини дар мембранаи пеш аз синапсї хориљшуда метавонад кори узвњои дохиларо зиёд кунад, чункидар ин вакт атсетилхолин бо М-холинореактивњо таъсири байнињамдигарї менамояд:

 1) ДДН; 2) ДНН; 3) ДДД; 4) ДНД.

2. Норадреналини дар мембранаи пеш аз синапсї хориљшуда метавонад кори узвњои дохиларо суст кунад, чунки дар ин вакт норадреналин танњо бо алфа-адренореактивњо таъсири байнињамдигарї менамояд:

    1) ДДН; 2) ДНД; 3) ДНН; 4) ДДД.

3. Норадреналини дар мембранаи пеш аз синапсї хориљшуда метавонад кори узвњои дохиларо зиёд кунад, чунки дар ин вакт норадреналин бо бетта-ду адренореактивњо таъсири байнињамдигарї менамояд:

   1) ДНН; 2) ДДН; 3) ДДД 4) ДНД.

4. Норадреналини дар мембранаи пеш аз синапсї хориљшуда метавонад кори узвњои дохиларо суст кунад, чунки дар ин вакт норадреналин бо бетта-як адренореактивњо таъсири байнињамдигарї менамояд:

   1) ДДД; 2) ДНД; 3) ДНН; 4) ДДН.

5. Атсетилхолин њамаваќт сустшавии кори узвњоро ба амал меорад, чунки дар мембранаи пас аз синапсї метавонад сохторњои М-холинореактивї бошад: 1) НДД; 2) ДНД; 3) НДН; 4) НДН. 6. Норадреналин деполяризатсияи мембранаи пас аз синапсии узвњои дохиларо ба амал меорад, чунки он љо танњо сохторњои алфа- адренореактивї мављуданд: 1) ДНН; 2) ДНД; 3) ДДД 4) ДНН. 7. Дар мембранаи пас аз синапсии гирењњои парасимпатикї медиатор бо сохторњои М-холинореактивї таъсири байнињамдигарї менамояд, чунки дар мембранаи пеш аз синапсии ин гирењњо атсетилхолин хориљ мешавад: 1) ДНД; 2) ННН; 3) НДН; 4) НДД. 8. Атсетилхолини дар мембранаи пеш аз синапсї хориљшуда метавонад кори узвњои дохиларо зиёд кунад, чунки дар ин вакт атсетилхолин танњо бо М-холинореактивњо таъсири байнињамдигарї менамояд:

   1) ДДН; 2) ДНН; 3) ДДД; 4) ДНД.

9. Норадреналин кори узвњоро зиёд мекунад, чунки он љо сохторњои бета-ду адренореактивї метавонад бошад: 1) ДНН; 2) НДН; 3) ДНД 4) ДДН. 10. Дар мембранаи пас аз синапсии гирењњои вегетативї медиатор бо сохторњои М-холинореактивї таъсири байнињамдигарї менамояд, чунки дар мембранаи пеш аз синапсии ин гирењњо атсетилхолин хориљ мешавад: 1) ДНД; 2) ННН; 3) НДН; 4) НДД.

В 1.Типи таъсири байнињамдигарии САА, ки он њангом дискоординатсия бо бартарии шўъбаи парасимпатикї ќайд карда мешавад (8). 2. Њосилањое, ки нахњои эфферентии асабњои симпатикиро ба ду ќисм таќсим мекунад (5). 3. Модда, ки дар нўги нахњои пеш аз гирењии асаби симпатикї хориљ мешавад (12). 4. Модда, ки дар нўги нахњои пеш аз гирењии асаби парасимпатикї хориљ мешавад (12). 5. Яке аз типњои таъсири байнињамдигарии шўъбањои САА (9). 6. Таъсири яксамтаи асабњои симпатикї ва парасимпатикї (9). 7. Таъсири шўъбањои САА, ваќто ки асаби симпатикї кори узвро зиёд мекунад, асаби парасимпатикї кам мекунад (10). 8. Модда, ки дар нўги нахњои пас аз гирењии асаби парасимпатикї хориљ мешавад (13). 9. Яке аз типњои таъсири байнињамдигарии шўъбањои САА (13). 10. Таъсири шўъбањои САА, ваќто ки њар ду асаб кори узвро зиёд менамояд (9). 11. Модда, ки дар нўги нахњои пас аз гирењии асаби симпатикї хориљ мешавад (12). 12. Типи таъсири байнињамдигарии САА, ки он њангом координатсия ќайд карда мешавад (9). 13. Таъсири гуногунсамти асабњои симпатикї ва парасимпатикї (10). 14. Типи таъсири байнињамдигарии САА, ки он њангом ритмограммаи кореллятсионї шакли давраи калонро дорад (8). 15. Модда, ки дар нўги асабњои соматикї хориљ мешавад (12). Г 1.Дар наќша асаби соматикиро тасвир намуда, медиаторњои онро ќайд кунед. 2. Ритмограммаи кореллятсиониро (РГК) њангоми типи норматонї тасвир намоед. 3. Дар наќша асаби парасимпатикиро тасвир намуда, медиаторњои онро ќайд кунед (марказ, асаби атрофї, узви корї). 4. РГК-ро њангоми типи ваготонї тасвир намоед. 5. Дар наќша асаби симпатикиро тасвир намуда, медиаторњои онро ќайд кунед. (марказ,асаби атрофї, узви корї). 6. Дар наќша таъсири байнињамдигарии САА-ро бо дигар шўъбањои СМА нишон дињед. 7. РГК-ро њангоми типи симпатикатонї тасвир намоед.. 8. Асаби эфферентии парасимптикиро то узви кори расонед. 9. Таѓйирёбии ПО-ро њангоми таъсири байнињамдигарии атсетилхолин бо субстансияњои Н-холинореактивї нишон дињед.

Тавсифи умумии СМА. Махсусияти гузариши њаяљон дар СМА. А. 1.Асоси љамъшавии якваќтаро ташкил медињад:

1) конвергенсия; 2) дивергенсия; 3) љамъшавии медиатор дар мембранаи  пеш аз синапсї; 4) љамъшавии медиатор дар роѓи санптикї.

2.Манбаи доминантї дорои чунин хосиятњост: 1) мутањарикии баланд; 2) инертнокии њаяљон; 3)ба худ тобеъ намудани манбањои дигари њаяљон; 4) њадди баланди ангезиш. 3.Алоќаи бозпаси мусбат мусоидат менамояд ба: 1) зиёдшавии кори узв; 2) камшавии кори узв; 3) камшавии номувофиќї;

4) наздикшавии натиљаи њаќиќї ба зарурї.

4.Ба принсипњои фаъолияти координатсионии СМА тааллуќ дорад:

1) баъди таъсир; 2) окклюзия; 3) сабукшавї; 4) алоќаи бозпас.

5.Асоси љамъшавии фазоиро ташкил медињад:

1)конвергенсия; 2)дивергенсия; 3)љамъшавии медиатор дар мембранаи   пеш аз синапсї; 4) љамъшавии медиатор дар роѓи санптикї.

6. Алоќаи бозпаси манфї мусоидат менамояд ба:

1) зиёдшавии кори узв; 2) камшавии кори узв; 3) камшавии номувофиќї; 4) наздикшавии натиљаи њаќиќї ба зарурї.

7. Боздории мутаќобила пайдо мешавад њангоми:

1) танзими њарорат; 2) сабукшавии рефлексњои њароммаѓзї; 3) нафаскашї; 4) конвергенсия.

8.Сабаби боздории пас аз синапї ин: 1) гиперполяризатсияи мембранаи пас аз синапсї; 2) деполяризатсияи устувор; 3) реполяризатсия; 4) дохилшавии љараёни ионњои натрий. 9.Асоси љамъшавии муваќатиро ташкил медињад:

1) конвергенсия; 2) дивергенсия; 3) љамъшавии медиатор дар мембранаи пеш аз синапсї; 4) љамъшавии медиатор дар роѓи синапсї.

10.Принсипи сабукшавї таъмин менамояд: 1)зиёдшавии мутаассирии алфа-мотонейронњо; 2) пастшавии мутаассиршавии нейронњои векгетативї; 3) боздории њуљайрањои Реншоу; 4) камшавии њадди деполяризатсия дар алфа мотонейронњо. 11.Сабаби боздории пеш аз синаптикї ин:

1) гиперполяризатсияи мембранаи пас аз синаптикї; 2) деполяризатсияи устувор; 3) реполяризатсия; 4) дохилшавии љараёни ионњои натрий.

12. Њангоми љамъшавии фазої ба амал меояд: 1) љамъшавии медиатор дар мембранаи пеш аз синапсї; 2) љамъшавии импулсњо дар асаб; 3) љамъшавии медиатор дар роѓи синапсї; 4) ба њам омадани импулсњо дар як нейрон. 13. Принсипи сабукшавї ба амал меояд, њангоми: 1) њаяљони њуљайрањои Реншоу; 2) њаяљони интернейронњои боздоранда; 3) боздории њуљайрањои Реншоу; 4) боздории алфа-мотонейрон. 14. Иррадиатсия – ин: 1) гузариши њаяљон аз як асаб ба дигараш; 2) гузариши њаяљон аз як нейрон ба дигар нейрон; 3) гузариши њаяљон аз ретсептор ба нейрон. 15. Њангоми љамъшавии пай дар њам ба амал меояд: 1) љамъшавии медиатор дар мембранаи пеш аз синапсї; 2) љамъшавии импулсњо дар асаб; 3) љамъшавии медиатор дар роѓи синаптикї; 4) ба њам омадани импулсњо дар як нейрон. 16.Асоси баъди таъсирро ташкил медињад: 1) сатњи баланди деполяризатсияи пайї; 2) гиперполяризатсияи мембранаи пас аз синаптикї; 3) чархзании импулси асабї дар СМА; 4) ба њам омадани импулсњо дар як нейрон. 17. Окклюзия – ин: 1) сустшавии гузариши њаяљон дар СМА; 2) камшавии бузургии реаксияи љавобї њангоми ангезиши якваќтаи ду нейрон; 3) трансформатсияи назм; 4) гузариши њаяљон аз як нейрон ба дигар нейрон.

Б 1. Њангоми ангезиши якваќтаи як майдончаи ретсепторї бо ду ангезандаи зери њаддї дар СМА њаяљон ба вуљуд меояд, чунки дар ин вакт љамъшавии пайдарњам ба амал меояд:

    1) НДН; 2) ДДН; 3) ДНД; 4) ДДД.

2. Њангоми таъсири ангезандаи зери њаддии мавзун дар СМА њаяљон ба вуљуд меояд, чунки дар ин вакт љамъшавии пайдарњам ба амал меояд:

   1) ДДН; 2) ДНН; 3) ДДД; 4) ДНД.

3. Њангоми таъсири ангезандаи зўр ба ретсептор дар СМА якчанд нейрон ба њаяљон меояд, чунки дар ин вакт љамъшавї ба амал меояд:

  1) ННН; 2) НДД; 3) ННД; 4) НДН.

4. Суръати гузариши њаяљон дар СМА якбора суст карда мешавад, чунки дар СМА иррадиатсия ба амал меояд:

   1) ДДД; 2) ДНН; 3) ДДН; 4) ННН .

5. Њангоми ангезиши якваќтаи як майдончаи ретсепторї бо ду ангезандаи зери њаддї дар СМА њаяљон ба вуљуд меояд, чункидар ин вакт љамъшавии фазої ба амал меояд: 1) НДН; 2) ДДН; 3) ДНД; 4) ДДД. 6. Њангоми таъсири ангезандаи зўр ба ретсептор дар СМА якчанд нейрон ба њаяљон меояд, чунки дар ин вакт иррадиатсия ба амал меояд:

 1) ДДН; 2) ДДД; 3) ДНД 4) ДНН.

7. Дар СМА љамъшавии пайдарњам ба амал меояд, чунки дар он љо конвергенсия ба вуљуд меояд: 1) ДДН; 2) ДДД; 3) ДНД; 4) ННН. 8. Дар СМА њаяљон њамаваќт танњо ба як самт гузаронда мешавад, чунки дар ин вакт медиатор танњо дар мембранаи пеш аз синапсї хориљ мешавад: 1) НДН; 2) НДД; 3) ДНД; 4) ДДД. 9. Њангоми дар як ваќт ангезондани ду ретсептор љамъи реаксияхои хосилнамудаи эффекторњо кам мешавад, чунки дарин вакт дар СМА иррадиатсияи њаяљон ба амал меояд: 1) ДДД; 2) ННН; 3) ДДН; 4) ДНД. 11. Њангоми ангезиши яккаи ретсептор дар СМА метавонад якчанд њаяљон ба амал ояд, чункидар ин вакт иррадиатсия ба амал меояд:

 1) ДДД; 2) ДДН; 3) ДНД 4) НДН.

12. Суръати гузариши њаяљон дар СМА якбора суст карда мешавад, чунки дар СМА дивергенсия ба амал меояд:

  1) ДДД; 2) ДДН; 3) ДНН; 4) ННН.

13. Њангоми таъсири ангезандаи зери њаддии мавзун дар СМА њаяљон ба вуљуд меояд, чункидар ин вакт љамъшавии фазої ба амал меояд:

  1) ДДН; 2) ДНН; 3) ДДД; 4) ДНД.

14. Њангоми таъсири ангезандаи зўр ба ретсептор дар СМА якчанд нейрон ба њаяљон меояд, чунки дар ин вакт конвергенсия ба амал меояд:

   1) ДДН; 2) ДДД; 3) ДНД 4) ДНН.

В 1. Яке аз махсусиятњои гузариши њаяљон аз СМА (12). 2. Яке аз намудњои боздории пас аз синапсї (11). 3.Њуљайрањои асабии дар доздории рефлексњои њароммаѓз иштироккунанда (6). 4.Боздории пас аз синаптикии њангоми таъсири ангезандаи мавзуни зуддиаш баланд, ба амал оянда (8). 5.Махсусияти СМА, ки њангоми он пањншавии њаяљон аз як нейрон ба нейрони дигар ба амал меояд (11). 6.Яке аз механизмњои боздорї дар СМА (17). 7. Ба њам омадани импулсњо дар як нейрон (12). 8. Манбаи њукмрони њаяљон дар СМА (9). 9. Яке аз махсусиятњои гузариши њаяљон аз СМА (8). 10. Яке аз намудњои боздории пас аз синапсї (13).

Г 1.Механизми пайдоиши боздории пас аз синапсии баргардандаро дар наќша тасвир намоед. 2. Пайдоиши окклюзияро дар наќша тасвир намоед. 3. Пайдоиши боздории пас аз синапсиро дар наќша тасвир намоед. 4. Принсипи роњи охиринро мувофиќи механизми раќобатї дар наќша тасвир намоед. 5. Механизми пайдоиши баъди таъсири кўтоњмуддатро дар наќша тасвир намоед. 6. Принсипи алоќаи бозгаштро дар наќша тасвир намоед. 7. Пайдоиши љамъшавии пайдарњамро дар наќша тасвир намоед. Чї ва дар куљо љамъ мешавад нишон дихед. 8. Пайдоиши боздории баргардандаро дар наќша тасвир намоед. 9. Пайдоиши љамъшавии фазоиро дар наќша тасвир намоед. Чї ва дар куљо љамъ мешавад. 10. Механизми пайдоиши боздории пас аз синапсии пессималиро дар наќша тасвир намоед.

Физиологияи хусусии СМА. А 1.Дар пайдоиши рефлексњои тоникї иштирок менамоянд: 1) мушаки скелетии типии 1; 2) дуки мушакї; 3) мушкњои интрафузалї; 4) мушакњои интрафузалї. 2. Маѓзи дарозрўя иштирок менамояд дар пайдоиши: 1) рефлексњои даврї; 2) рефлексњои статикї; 3) рефлексњои вегетативї; 4) рефлексњои њолати бадану тоникї. 3. Аз њисоби роњи ретикула-њароммаѓзї ба амал меояд: 1) боздории НКМС; 2) боздории рефлексњои њароммаѓз; 3) рефлексњои тоникї; 4) сабукшавии рефлексњои њароммаѓз. 4. Њангоми рефлексии ахиллевї ба амал меояд: 1) ќатшавии соќи по; 2) ростшавии таги кафи по; 3) ростшавии пушти кафи по; 4) ростшавии соќи по. 5. Њангоми дистония ба амал меояд: 1) вайроншавии баробарвазнї њангоми њаракат; 2) набудани кашишхўрии тетаникии мушак; 3) ларзиши сар ва дасту по; 4) вайроншавии тонуси мушак. 6 Дар маѓзи дарозрўя чунин марказњо љойгиранд: луобљудошавї, хоиш ва њозима; 2) нафаскашї, рагњаракатдињанда ва танзими њарорат; 3) рагњаракатдињанда, луобљудошавї, пилорикї ва ќайкунї; 4) ќайкунї, луобљудошавї ва осморетсепторњо.

Б 1. Њангоми буриши роњи ретикулокортикалї хоби бардавом дида мешавад, чунки дар ин вакт њаяљони маркази Гесс ба амал меояд:

  1) ДДД; 2) ДДН; 3) ДНД; 4) ННД.

2. Њангоми ангезиши маркази гармидињї њарорати бадан баланд мешавад, чункидар ин вакт вазифаи узвњои гармињосилкунї пурзўр мешавад: 1) ННН; 2) НДН; 3)ННД; 4) ДНД. 3. Њангоми осеби сегментњои камари њароммаѓз ќувва ва ваќти рефлекси зону зиёд мешавад, чунки маркази асаби ин рефлекс дар сегментњои 3-5 камар љойгир аст: 1) НДН; 2) ННН; 3) НДД; 4) ДНД. 4. Њангоми вайроншавии маркази гуруснагї пурхурї ба амал меояд, чунки дар ин љо маркази хоб љойгир аст:

   1) НДД; 2) ДДН; 3) ДДД; 4) НДН.

5. Њангоми ангезиши нейронњои вегетативии сегменти якуми ќафаси синагии њароммаѓз тангшавии гавњарак ба амал меояд, чункидар ин вакт мушакњои дарозрўяи гавњарак кашиш мехўранд:

 1) ННД; 2) ННН; 3)НДН; 4) НДД.

6. Њангоми вайрон кардани нейронњои вегетативии сегментњои ќафаси синагї ва камарї, рагњо танг мешаванд, чункидар ин вакт кашишхурии њуљайрањои мушакии њамвори раг ба амал меояд:

1) ДНД; 2)ННД; 3)ННН; 4) НДД.

7. Њангоми осеб дидани сегментњои чорбанд ќувва ва давомнокии рефлексии Аххилевї кам мешавад, чунки маркази асабии ин рефлекс дар сегментњои 1-2 чорбанд љойгир аст: 1) ДДН; 2) ДДД; 3) ННН; 4) НДН. 8. Њангоми буриши роњи ретикуло-њароммаѓзї метавонад сабукшавии рефлексњои њароммаѓз ба амал ояд, чункидар ин вакт импулсњо ба интернейронњои боздоранда намерасанд: 1)ДНД;2)ДДН; 3)ДДД; 4)НДН. 9. Њангоми вайрон кардани гипоталамус метавонад хобби бардавом ба амал ояд, чунки ин љо маркази Гесс (маркази хоб) љойгир аст:

 1) НДД; 2) ДДН; 3) НДН; 4) ННН.

10. Њангоми ангезиши маркази Гесс дар гипоталамус метавонад хоби бардавом ба амал ояд, чункидар ин вакт маркази Мэгун-Морутси ба њаяљон меояд: 1) ДНД; 2)ДДН; 3) НДН; 4) ДНН. В 1.Њаракат, ки њангоми яктарафа баландшавии тонуси мушакњои росткунанда амалї мегардад (5). 2.Яке аз симптонњои клиники осеби маѓзча (7). 3.Вайроншавии баробарии њаракат (9). 4.Набудани кашишхурии тетаникї (7). 5.Мондашавии тез (7). 6.Вайроншавии равонии нутќ (9). 7.Рефлекс, ки аз њисоби роњи ретикуло-њароммаѓзї амалї мегардад (6). 8.Марказ, ки њангоми ангезиши он хоб ба амал меояд (4). 9.Яке аз симптонњои клиники осеби маѓзча (9). 10.Мотонейрони њароммаѓз, ки ангезиши он рефлексњои тоникиро ба амал меорад (5). Г 1.Роњи ретикуло-њароммаѓзии рефлекси тоникиро пурзўркунандаро тасвир намоед. 2.Роњи рефлекси вегетативи -ро тасвир намоед. 3.Роњи ретикуло-њароммаѓзии ба сабукшавии рефлексњои њароммаѓз мусоидаткунандаро нишон дињед. 4.Роњи рефлексии соматикиро тасвир намоед. 5.Дар наќша механизми рефлекси зонуро нишон дињед. 6.Роњи ретикуло-њароммаѓзии ба боздории рефлексњои њароммаѓз мусоидаткунандаро нишон дињед. 7. Роњи атрофии рефлексњои тоникиро нишон дињед. 8.Пайдарњамии протсесњоро њангоми ангезиши маркази Гесс нишон дињед. 9.Пайдарњамии протсесњоро њангоми боздории маркази Гесс нишон дињед. 10.Пайдарњамии протсесњоро њангоми буриши роњи ретикуло-њароммаѓзии дар гамма мотонейронњо ба охиррасанда нишон дињед.

Танзими вазифањои физиологї А. 1.Камонаки рефлекторї аз чунин звеноњо иборат аст: 1) ретсептор; 2) синтези афферентї; 3) наќшаи амалиёт;

4) нейрони мобайнї.

2.Роњи афферентї чунин вазифањоро иљро менамояд: 1) энергияи ангезишро ба импулси асабї табдил медињад; 2) импулсро аз ретсептор ба СМА мегузаронад; 3) тањлили соддаи ангезишро ба амал меорад; 4) импулсро аз СМА ба узви корї мегузаронад. 3. Камонаки рефлекторї аз чунин звеноњо иборат аст: 1) роњњои афер. ва эфферентї; 2) синтези афферентї; 3) наќшаи амалиёт; 4) нейрони мобайнї. 4. Ретсептор чунин вазифањоро иљро менамояд: 1) энергияи ангезишро ба импулси асабї табдил медињад; 2) ангезиш њосил менамояд; 3) тањлили соддаи ангезишро ба амал меорад; 4) ангезишро ќабул менамояд. 5. Импулси бо алоќаи бозпас оянда шањодат медињад, дар бораи: 1) натиљаи додашуда; 2) натиљаи њаќиќї; 3) дараљаи номувофиќї; 4) миќдори эффекторњо. 6.Фарќияти асосии камонаки рефлектории соматикї аз вегетативї: 1) мувофиќи роњи афферентї; 2) мувофиќи мотонейрон; 3) мувофиќи роњи эфферентї; 4) мувовиќи узви корї. 7. Роњи эфферентии камонаки рефлектории соматикї: 1) якнейрона; 2) дунейрона; 3) дар мушакњои њамвор ба охир мерасанд; 4) дар мушакњои скелетї ба охир мерасанд. 8. Мотонейронњои камонаки рефлектории вегетативї љойгиранд дар: 1) шохањои пањлуии њароммаѓз; 2) маѓзи дарозрўя; 3) шохањои ќафои њароммаѓз; 4) шохањои пеши њароммаѓз. 9. Ба мотонейронњои камонаки рефлектории вегетативї тааллуќ доранд: 1)нейронњои шохањои пањлуии њароммаѓз; 2) интернейронњои боздоранда; 3) алфа мотонейронњои шохањои пеши њароммаѓз; 4) њуљайрањои Реншоу. 10. Танзим – ин: 1) таъсири дилхоњ ба организм; 2) таъсир, ки њангоми он гузариш аз як сатњи функсионалї ба сатњи дигар ба амал меояд; 3) таъсиротњое ки номувофиќиро кам менамоянд; 4) таъсир, ки њангоми он гузариш аз як сатњи функсионалї ба сатњи дигари пешаки пешбинишуда ба амал меояд. 11. Камонаки рефлекторї аз чунин звеноњо иборат аст: 1) ретсептор; 2) синтези афферентї; 3) роњњои эфферентї; 4) нейрони мобайнї. 12.Роњи эфферентї чунин вазифањоро иљро менамояд: 1) энергияи ангезишро ба импулси асабї табдил медињад; 2) тањлили соддаи ангезишро ба амал меорад; 4) импулсро аз СМА ба узви корї мегузаронад. 13. Мувофиќи даќиќии танзим: 1) хилтї (гуморалї) танзими даќиќ нест; 2) асабї- намуди даќиќї танзим аст; 3) хилтї аз асабї фарќ надорад;

 4) танзими асабї мувофиќи принсипи  «SOS» ба амал меояд.

14. Фарќияти асосии танзими асабї ва гуморали: 1) бо манбаи таъсир ба узви корї; 2) бо роњњои таъсир ба эффектор; 3) бо таѓйирёбии вазифаи узв; 4) бо даќиќии таъсир ба эффектор (узви корї). 15. Роњи эфферентии камонаки рефлектории вегетативї: 1) якнейрона; 2) дунейрона; 3) дар мушакњои њамвор ба охир мерасанд;

4) дар мушакњои скелетї ба охир мерасанд.

Б 1. Њангоми вайрон кардани ретсептор рефлекс ба амал намеояд, чунки дар инвакт гузариши импулси асаби ба СМА ба амал намеояд:

   1) ДНД; 2) ДДД; 3) ДНН; 4) ДДН.

2. Аз њисоби хабарњои бо алоќаи бозгашт оянда вазифаи узви корї кам мешавад, чунки алоќаи бозгашт дар бораи дуршавии натиљаи њаќиќї аз додашуда ба СМА хабар медињад: 1) ДДД; 2) ДНД; 3) ДДН; 4) ДНН. 3. Њангоми буриши роњњои эфферентї рефлекс ба амал намеояд, чунки дар ин вакт импулсњои асабї то СМА намерасанд: 1) ДДН; 2) ДНН; 3) ДНД; 4) ДДД. 4. Њангоми вайрон кардани СМА рефлекс ба амал намеояд, чунки дар ин вакт тањлил ва синтези хабар ба амал намеояд: 1) ДНД; 2) ДДД; 3) ДНН; 4) ДДН. 5. Њангоми буриши роњњои афферентї рефлекс ба амал намеояд, чунки дар ин вакт њосилшавии импулс ба амал меояд: 1)ДНН; 2)ДНД; 3)ДДД; 4)ДДН.

В 1. Њолат, ки њангоми набудани алоќаи бозгашт зиёд мешавад (10). 2. Роњи асабї, ки бо ёрии он камонаки рефлекторї ба њалќа мубаддал мегардад (6,6). 3. Роњи асабї, ки бо ёрии он номувофиќї кам мешавад (6,6). 4. Рефлекс, ки кори узвњои дохиларо идора мекунад (10). 5. Таъсирот ба система, ки ба гузариши он аз як њудуд ба дигар худуди– пешакї пешбинишуда мусоидат менамояд (6). 6. Фарќият байни натиљаи њаќиќї ва зарурї (10). Г 1. Наќшаи камонаки рефлектории вегетативиро тасвир намуда, звенањои онро ќайд намоед. 2. Наќшаи камонаки рефлектории соматикиро тасвир намуда, звенањои онро ќайд намоед.

ЌИСМИ-2 ФИЗИОЛОГИЯИ СИСТЕМАИ НАЌЛИЁТЇ СИСТЕМАИ ХУН Хун - ин бофтаи моеъии организм ба њисоб рафта, аз ду ќисм: (њуљайраи хун ва плазмаи хун) иборат аст. Ба њуљайрањои хун эритроситњо, лейкоситњо ва тромбоситњо дохил мешаванд. Соли 1989 олим Г.Ф.Ланге аввалин шуда мафњумро дар бораи системаи хун пешнињод кардааст, ки ба он: 1) хуни канорї (периферї) ё, ки хуни ба рагњо даврзананда; 2) узвњои хунофар - маѓзи сурхи устухон, гирењњои лимфатикї, испурч; 3) узвњои хунвайронкунанда - испурч, љигар, маѓзи сурхи устухон; 4) дастгоњи танзимкунандаи нейрогуморалї шомил мебошад. Фаъолияти њамаи ин унсурњои система иљрои вазифањои асосии хунро таъмин мекунанд.

Вазифањои асосии хун I. Наќлиётї - вобаста аз он, ки хун чиро мекашонад, чунин вазифањои наќлиётиро аз њамдигар фарќ мекунанд. 1) Вазифаи нафаскашї - дар ин ваќт хун газњоро мекашонад: оксигенро аз шуш ба бофтањо бурда, гази карбонатро аз бофтањо ба шуш меорад. Ин вазифаро эритроситњо ва плазмаи хун иљро мекунанд. 2) Вазифаи трофикї (ѓизої) - дар ин ваќт хун моддањои ѓизоиро аз найи њозима ба бофтањои организм мебарад. Ин вазифаро плазмаи хун иљро мекунад. 3) Вазифаи ихрољ - дар ин ваќт хун мањсулоти мубодилаи моддањоро (метабализм) ба узвњои ихрољ мебиёрад. Ин вазифаро плазмаи хун иљро мекунад. II - Муњофизатї - вобаста аз он, ки аз чї хун организмро муњофизат мекунад, чунин намудњои гуногуни вазифањои муњофизатиро фарќ мекунанд: 1) Фаготситоз - фурўбарии микробњо, раванди фаъоли доштан ва њал намудани микроорганизмњо, вайроншавии њуљайрањо ва заррачањои бегонаро дар бар мегирад. Ин вазифаро баъзе намудњои лейкоситњо иљро мекунанд: Нейтрофилњо андозаи хурд дошта, метавонанд то 10-12 микробро фуру баранд, аз ин сабаб онњоро микрофагњо меноманд. Моноситњо андозаи калон дошта, ќобилияти фурў бурдани 20-22 микробро доранд ва барои њамин њам онњоро макрофагњо меноманд. Баъзан ин вазифаро лимфоситњо низ иљро мекунанд. 2) Иммунитет - ќобилиятнокии организм, ки организмро аз њаргуна таначањои генетикии бегона ва мањлулњо (моддањо) муњофизат менамояд. Ин вазифа аз тарафи лимфоситњо ва глобулинњои плазма, ки заррачањои бегона њосил мекунанд, иљро карда мешаванд. 3) Гемостаз - лахташавии хун. Ин вазифа организмро аз хунравии зиёд эмин нигоњ медорад. Дар иљрои ин вазифа њамаи ќисмњои таркибии хун, инчунин эндотелия ва субэндотелияи рагњои хун иштирок менамоянд. III. Вазифаи танзимкунї. 1) Хун ќисми таркибии танзими гуморалии њамаи вазифањои физиологї ба шумор меравад, ки он аз тамоми узвњо ва бофтањои организм мегузарад. 2) Хун дар доимї нигањдории њарорати бадан наќши калонро мебозад (танзими гармї).

Нишондињандањои асосии физиологии хун I. Миќдори хун. Мувофиќи меъёр миќдори хун дар бадани одам ќариб 13 фоизи вазни баданро ташкил мекунад. Масалан, одаме, ки вазнаш ба 65 кг баробар аст, бояд 5 литр хун дошта, одаме ки вазнаш ба 91 кг баробар аст, 7 литр хун дошта бошад. Миќдори хунро бо ду роњ муайян мекунанд. 1) ба воситаи моддањои рангдињанда плазмаи хунро муайян мекунанд; 2) ба воситаи истифодабарии изотопњои радиоактивї танњо миќдори њуљайрањои хун муайян карда мешавад. баъд аз он, агар нишондињандаи гемотокритии хунро донем, миќдори умумии хунро муайян кардан мумкин аст. II. Нишондињандањои гематокритї - муносибати њаљми њуљайрањо ва плазмаи хунро тавассути чархзанонидан ба воситаи сентрафуга муайян мекунанд. (Расми 1)

Мувофиќи меъёр ин нишондињанда ба 40-45% баробар аст.

III. Вазни хоси хун - мувофиќи меъёр ин нишондињанда ба 1,5-1,06 баробар аст. IV. Часпакнокии хун мувофиќи меъёр 4,5-5,0% -ро ташкил медињад. Ин нишондињанда аз миќдори њуљайрањои хун ва сафедањои плазма вобастагї дорад. V - Фишори осмотикї - ин ќуввае мебошад, ки ба дохилшавии њалкунандањо дар мембранаи нимгузаронанда, ки мањлулњои консентратсиашон гуногунро људо мекунад мусоидат мекунад. Мувофиќи меъёр фишори осмотикї ба 7,6-8,1 атмосфера баробар аст. Бузургии фишори осмотикї аз њалшавандагии моддањои органикї ва ѓайриорганикии дар хун буда вобаста аст. Фишори осмотикии мањлули 0,9% NACl, ки ба фишори осмотикїи хун баробар аст мањлули изотоникї номида мешавад. Мањлули NACl-ро, ки консентратсияаш аз 0,9% зиёд аст, мањлули гипертоникї меноманд, чунки фишори осмотикии он аз фишори осмотикии хун баланд аст. Мањлули NACl-ро, ки консентратсияаш аз 0,9% паст аст, мањлули гипотоникї меноманд, чунки фишори осмотикии он аз фишори осмотикии хун паст аст. Эритроситњо дар мањлули гипертоникї пуч шуда, андозаашон хурд мешавад, ки ин аз њисоби оби аз дохили эритросит ба мањлул гузашта вобастагї дорад. (Расми 2) Вайроншавии љилди (пардаи) эритроситро дар мањлули гипотоникї гемолизи осмотикї меноманд. Пайдоиши гемолизи осмотикї аз устувории осмотикии (резистетнокии) эритроситњо вобастагї дорад, яъне ќобилияти эритросит, ки њолати худро бо вуљуди пастшавии фишори осмотикї нигоњ медорад. Устувории осмотикии эритроситњоро тавассути мањлули гипотоникї муайян мекунанд. Устувории осмотикїи эритросит ин зиёдтарин консентротсияи мањлули гипотоникї мебошад, ки дар баробари он вайроншавии љилди эритроситњо ба амал меояд. Мисол, эритросите, ки устувории осмотикїаш ба 0,5 баробар аст, дар мањлули 0,5% NACl ба вайроншавї сар мекунад. Агар эритроситро ба мањлули консентратсияаш аз 0,5 зиёд љойгир кунем, он гоњ вай варам мекунад, вале намекафад. VI. Фишори онкотикї - ин як ќисми фишори осмотикї мебошад, ки аз њисоби сафедањои плазмаи хун њосил мешавад. Мувофиќи меъёр ин фишор 25-30 мм.ст.симобї буда, 200 маротиба аз фишори осмотикї паст аст. Чи хеле ки маълум аст, сафедањо моддањои гидрофилї (обдўст) мебошанд, барои њамин ин фишор дар танзими мубодилаи об байни капиллярњо ва бофтањои организм наќши калон мебозад. Агар фишори онкотикї аз 30 мм ст симобї зиёд бошад, он гоњ об дар маљрои раги хун нигоњ дошта шуда, филтр (полоиш)-и капиллярї кам мешавад.

Дар натиља, њаљми хуни даврзананда аз њисоби коњидани нишондињандаи гемотокритї кам мешавад. 

(Расми 3) Агар фишори онкотикї аз 25 мм ст симобї (дар ваќти камшавии миќдори сафедањо дар плазма) кам бошад, он гоњ маљрои об дар рагњо наистода, филтр (полоиш)-и байникапиллярї зиёд шуда, дар натиља, њаљми хуни даврзананда аз њисоби ќисми моеъии хун кам мешавад. Барои њамин њам нишондињандаи гемотокритї зиёд мешавад. VII. Суръати такшоншавии эритроситњо (СТЭ) аз рўи андозаи сутуни плазма, ки аз эритроситњо озод мешаванд, дар ваќти такшоншавї аз омехтаи ситратї дар ќатрачаконаки махсус бо мм дар 1 соат чен мекунанд. Дар њолати муќаррарї ин нишондињанда аз 2 то 9 мм дар 1 соатро ташкил медињад. СТЭ аз омилњои гуногун: миќдори эритроситњо, хосияти морфологї ва таркиби сафедавии плазма вобаста аст. Инчунин ба зиёдшавии СТЭ њолати физиологии организм таъсир мерасонад. Масалан, њангоми њомиладорї, касалињои гуногун, эњсосоти баланд СТЭ меафзояд. VIII. Миќдори ќиёсии њуљайрањои хун: эритроситњо -4,5- 51012 дар 1 литр хун; лейкоситњо 4,5 -9109 дар 1 литр; тромбоситњо 180-320109 дар 1 литр. IХ. Миќдори гемоглобин - њамчун моддаи рангдињандаи нафаскашї, ки дар дохили эритроситњо мављуд аст, аз ќисми сафедавии глобин ва ѓайрисафедавии гем, ки дар таркибаш элементи оњан дорад, иборат аст. Дар њолати муќаррари гемоглобини мардон ба 130-160 гр литр, дар занњо бошад, 120-140 гр литрро ташкил мекунад. Се намуди гемоглобинро фарќ мекунанд. Љанин аввал гемоглобини содда дорад (НВр) то 4-5 моњагии инкишофи љанин, баъд гемоглобини феталї (НВГ) пайдо мешавад, ки миќдори он то 6-7 моњагии љанин зиёд мешавад. Аз ин ваќт сар карда, гемоглобини (НВА), ки андозаи максималии он дар 9 моњагии инкишофи љанин ба амал меояд, (90%) -ро ташкил мекунад. Миќдори гемоглобини феталї дар ваќти таваллуд яке аз нишонањои кўдаки пурра инкишоф ёфта ба њисоб меравад. Чи ќадаре ки НВЃ зиёд бошад, кўдак њамон ќадар ноќис мешавад. Њаминро ќайд кардан љоиз аст, ки НВЃ бо иштироки дуфосфоглитсерат (ДФГ-мањсули метаболизми љилди эритросит дар ваќти нарасидани О2) пайвастшавии худро ба оксиген ба монанди НВА, ки пайвастшавиаш бо оксиген кам мешавад, таѓйир намедињад. Х. Сафедањои хун - дар њолати муќаррарї 65-85 г/л. Ба ин дохил мешавад албуминњо (52-58%), глобулинњо ва фибриноген. Сафедањо вазифањои зеринро иљро мекунанд: а) бузургии фишори онкотикиро муайян мекунанд (мављудияти ин ба сафедањо имконият медињад, ки мубодилаи обро дар капиллярњо тезонида, ба вазни умумии хуни даврзананда таъсир расонанд); б) хосияти буферии хун (аз њисоби ќобилияти амфотерї доштани онњо); в) часпакнокии плазма; г) наќлиётї; д) муњофизати иммунологї (аз њисоби глобулинњое, ки сатњи иммуноглобулинњои G, М, А, Е, муайян мешаванд; е) гемостатикї (аз њисоби фибриноген). ХI. Мувозинати (таносуби) кислотагї ва ишќорї (МКИ) аз рўи консентратсияи ионњои гидроген, ки бо рн ишора мекунанд, муайян карда мешавад. Дар њолати муќаррарї рH-и хун ба 7,36-7,40 баробар аст. Доимї нигоњ доштани рH-и хун вазифаи муњимтарин мебошад. Агар ин механизм мављуд намебуд, он гоњ миќдори зиёди мањсулотњои кислотагї, ки дар натиљаи љараёни метоболитикї њосил мешавад, туршшавии хунро ба амал меоварданд (ацидоз-камшавии рH-и хун). Ба миќдори кам дар организм дар љараёни метоболизм моддањои ишќорї љамъ шуда, метавонанд, ки мављудияти ионњои гидрогенро кам кунанд (алкалоз -баландшавии рH-и хун). Дар организм ду механизми асосии нигањдории рH-и хунро фарќ мекунанд. А. Механизми кимёвї аз њисоби хосияти буферии хун ба амал меояд. Асосан чор системаи буферии хунро фарќ мекунанд. 1) бикарбонатї (Н2СО3, NaHCO3); 2) фосфатї (NaH2PO4); 3) сафедави (Ќ-NH3). Ин системањои буферї дар плазмаи хун љой гирифтаанд; 4) гемоглобинї (HHв/KhВO2). Ин системаи буферї дар эритроситњо љойгир аст. Механизми нигањдории рH-и хун бо ёрии системањои буферї аз он иборат аст, ки дар ваќти илова кардани кислотањои зўр дар мањлулњои буферї - онњо ба кислотањои сустдиссосиатсияшуда мубаддал мегарданд. Дар ваќти илова кардани ишќорњои зўр бошад ба мањлули ишќории паст мубаддал мегардад. Сафедањои плазма ба туфайли хосияти амфотерии худ ќобилияти бо худ пайваст кардани ионњои зиёдатии гидроген (КСОО), ё ин ки зиёдатии ионњои гидроксили гурўњи (КNH3) -ро доранд. Б. Механизми физиологї: Аз њисоби вазифањои узвњои зерин ба амал меояд. 1. Шуш - дар шароити муќаррарї дар як шабонарўз наздики 550 литр кислотаи ангиштсанг дар организм њосил мешавад, ки тавассути шуш ба берун бароварда мешавад. Дар ваќти зиёд шудани вазифаи шуш хориљшавии СО2 зиёд шуда, ба камшавии ионњои гидроген оварда мерасонад, ки дар натиља алкалоз њосил мешавад. (СО2+H2OH2СО3H++HСО3). Дар њолати кам шудани вазифаи шуш љамъшавии ионњои гидроген мушоњида мешавад ва атсидоз ба амал меояд (СО2+H2OH2СО3H++HСО3). Њосилшавии атсидоз ё алкалоз дар њолати таѓйир ёфтани вазифаи шуш нафаскашии (респираторї ё газї) номида мешавад; 2. Гурдањо - дар шароити муќаррарї дар натиљаи метаболизм кислотањои бухорнашаванда, аз он љумла кислотаи шир, сулфат, ки тавассути гурда ва љигар ихрољ мешавад, ба амал меояд. Нигоњ доштани рH бо ёрии гурдањо бо ду роњ мегузарад: а) хориљ намудани миќдори зиёди ионњои гидроген ва гидроксилї, ки он бо ёрии буфери фосфатї ба амал меояд. Ин механизм дар ваќти рH-и пешоб ба 4,5 - 5 баробар будан ба амал меояд. б) аммоногенез. Дар ин њолат дар эпителияи каналњои гурда аммиак таљзия шуда, он аз хун миќдори зиёди ионњои гидрогенро ба аммоний мубаддал мегардонад. Аммоний дар даврањои каналњо њосил шуда, бо NaCl ва NH4Cl-и њосилшуда тавассути пешоб (шоша) ихрољ карда мешавад. Ионњои натрийи озодшуда дуюм маротиба ба хун љаббида мешавад ва бо Н2СО3 пайваст шуда, захираи ишќории хунро пурра мекунад; 3). Љигар - Дар љигар ду љараёни нигоњдории рН-и хун ба амал меояд. Якум, дар љигар туршшавии кислотаи шир то мањсулоти охирин ва, дуюм, дар љигар њосилшавии моддањои озод (мочевина) аз пайвастагињои турши нитрогенї (NH4 ва NH4Cl) дар ваќти туршшавии сафедањо ба амал меоянд.

ЊУЉАЙРАЊОИ ХУН Ба њуљайрањои хун, эритроситњо, лейкоситњо ва тромбоситњо дохил мешаванд. Эритроситњо мувофиќи меъёр дар 1 мм3 4,5-5,0 миллион (4,5-5,01012/л) дида мешаванд. Њаљми миёнаи эритроситњо бо 7,3 мкм баробар буда, ба њисоби миёна 120 рўз умр мебинанд. Мембранаи эритросит аз 4 ќабат иборат аст. Дар ќабати болоии љилди эритроситњо як чанд антигенњо аз он љумла АВО, резус љой гирифтааст. Эритроситњо вазифањои зеринро иљро мекунанд. 1) насфаскашї - кашонидани оксигенро аз шуш ба бофтањо ва гази карбонро аз бофтањо ба шуш таъмин менамояд. 2) гурўњњои махсуси хунро аз рўи мављуд будан ва набудани АВО муайян мекунанд. 3) мављудияти АДФ-и хунро аз њисоби таљзияи АДФ, ки дар лахташавии хун иштирок мекунад муайян мекунанд. 4) таљзияи 2,3 дифосфоглицсерат (2,3 ДФГ) дар љилди эритроситњо дар ваќти нарасидани оксиген сурат мегирад, дар натиља камшавии њосилшавии НВА ба амал меояд, ки ин имконияти зиёд дохилшавии оксигенро ба бофтањо таъмин менамояд. 5) дар давраи аввали лахташавии хун - гемостази рагї ва тромбоситарї иштирок мекунанд. Дар ваќти касалињои муайян миќдори эритроситњо зиёд мешаванд (эритроситоз), ё ки кам мешаванд (эритопения). Агар камшавии эритроситњо бо камшавии гемоглобин ба амал ояд, онро камхунї - анемия меноманд. Њосилшавии эритроситњои навро эритропоэз меноманд. Баъзан эритропоэзи ќалбакии корї мушоњида карда мешавад, ки аз њисоби кам шудани плазмаи хун дар ваќти кори љисмонї ба амал меояд. Дар ин ваќт гемотакрит меафзояд. Дар ваќти эритроситози њаќќонї бошад, гемотакрит таѓйир меёбад. Њангоми гипоксия (норасоии оксиген) зиёдшавии эритросит аз њисоби эритропоез - ба амал меояд. Гемолиз - ин вайроншавии љилди њуљайра мебошад. Вобаста аз сабабњои ба амал омадани ин љараён намудњои гуногуни гемолизро фарќ мекунанд: 1. Гемолизи осмотикї дар моддањои гипотоникї ба амал меояд; 2. Гемолизи кимиёвї - вайроншави љилди эритроситњо бо таъсири кислотањо ва ишќорњо ба амал меояд; 3. Гемолизи њароратї - вайроншавии љилди эритроситњо бо таъсири њарорати баланд ба амал меояд; 4. Гемолизи токсикї - биологї - вайроншавии љилди эритроситњо њангоми таъсир кардани микробњо ва зањрњои њайвонњо ба амал меояд (зањри мор); 5. Гемолизи механикї - њангоми ба ягон љои бадан таъсир кардан љилди эритросит вайрон мешавад. Каљхаттаи анизоситоз - вобастагии байни миќдорњои ќиёсии эритроситњои гуногунњаљмро нишон медињад. Дар њолати муќаррарї андозаи ќисми зиёди эритроситњо (75-80%) ба 7,2 - 7,5 мкм баробар аст, фарќи байни минималї ва максималии эритроситњо 2-3,5 мкм-ро ташкил мекунад. Дар баъзе касалињо (мисол, камшавии хун (анемия) каљхаттаи анизоситоз ба тарафи рост љойгир шуда, фарќи минималї ва максималии андозаи эритроситњо зиёд шуда, (4-6 мкм)-ро ташкил медињад. Ин фарќияти калонро пойкилоситоз меноманд. Нишондињандаи ранг НР - сершавии як эритроситро аз гемоглобинњо нишон медињад. Мувофиќи меъёр ин нишондињанда ба 0,8 - 1,0 баробар аст. Аз рўи бузургии (НР) се намуди камхуниро фарќ мекунанд. 1. Нормохромї - дар ин њолат (НР) дар њудуди меъёр аст. 2. Гиперхромї - НР аз 1.0 зиёд аст. 3. Гипохромї - (Н.Р) аз 0,8 кам аст. Њосилшавии эритроситњои навро эритропоез меноманд. Дар ин раванд ду омили асосї аст: берунї ва дохилї. Омилњои беруна, ки ба организм тавассути хўрок дохил мешаванд. Ба ин пеш аз њама витамини В12 ва кислотаи фолий дохил мешаванд. Ба омилњои дохилї бошад, он моддањое дохил мешаванд, ки дар организм њосил мешаванд: ба ин омили Кастл, ё ки гастромукопротеид, ки дар ќабати луъобии меъда њосил мешавад, имконияти љабиши витамини В12-ро таъмин менамояд. Инчунин ба омилњои дохилї эритропоэтинњо дохил мешаванд, ки дар гурда пайдо шуда, ба хун дохил мешаванд. Онњо ба эритропоэтини њуљайрањои њискунандаи (ЭЊЊ) маѓзи сурхи устухон таъсир расонида, ба наќли кашонидани оњан мусоидат мекунад, дар натиља, синтези гемоглобин ба амал меояд ва (ЭЊЊ) њуљайрањо ба эритробластњо мубаддал мегарданд. Тахмин мекунанд, ки витамини В12 ба кислотаи фолий таъсир карда, онро фаъол мегардонад ва ба кислотаи фолий мубаддал мегардонад, ки он ба маѓзи устухон таъсир мерасонад, дар натиља, њуљайраи полипотентї ба тарафи эрироситњо майл мекунад. Њамин тавр эритропоэз бо таъсири кислотаи фолийї ба маѓзи устухон таъсир мерасонад, ки дар натиља, сутуни полипотентии њуљайра ба таври митозї 7-10 маротиба таќсим шуда, ба (ЭЊЊ-пеш) табдил меёбад, ки ин њам ба таври митозї 7-10 маротиба таќсим шуда, то ба (ЭЊЊ) дифференсатсия мешавад. Ба ЭЊЊ эритропоэтин тасир расонида имконияти дохилшавии оњанро ба ситоплазма таъмин менамояд, ки дар натиља, њосилшавии гемоглобин ба амал омада ва ЭЊЊ ба эритробластњо мубаддал мегардад. Он баъд аз 1-3 рўз ба эритроситњои љавон - ретикуласитњо мубаддал мегардад ва дар давоми 5-8 соат ба эритроситњо табдил меёбад. Лейкоситњо. Лейкоситњо таначањои сафеди хун мебошанд. Мувофиќи меъёр миќдори онњо ба 4,5 - 9.109/л баробар аст. Формулаи лейкоситорї ин миќдори фоизии шаклњои гуногуни лейкоситњо мебошад. Ба онњо: нейтрофилњо - 65-70% (љавон -0,1%, ядрояшон чўбчашакл -1-4%, ядрояшон ба сегментњо таќсимшуда - 60-65); базофилњо - 0-1%; эозинофилњо 0-5% моноситњо - 6-8% ва лифоситњо - 25-30% дохил мешаванд. Зиёдшавии лейокситњоро лейкоситоз меноманд. Зиёдшавии лейкоситњо аз њисоби нейтрофилњои љавон (љавон ва ядроашон чўбчашакл) ба амал меояд, ки инро лейкоситози ба тарафи чап майл карда меноманд. Мумкин аст, ки миќдори лейкоситњо аз њисоби намудњои пурраи нейтрофилњо (ядрояшон ба сегментњо таќсимшуда) зиёд шавад ки онро лейкоситози ба тарафи рост майл карда меноманд. Камшавии лейкоситњоро лейкопения ва њосилшавии лейкоцитњои навро-лейкопоэз меноманд. Вазифаи лейкоситњо: нейтрофилњо вазифаи фагоситозро иљро мекунанд. Фагоситоз ва њалкунии таначањои бегонаро соли 1892 лауреати љоизаи ба номи Нобел И.И.Мечников кашф кардааст. Се давраи фагоситозро фарќ мекунанд - адгезия, фурўбарї, ва њалкунї бо иштироки ферментњои лизосома. Ба њисоби миёна як нейтрофил ќобилияти њалкунии то 12-15 микробро дорад аз ин лињоз онњоро микрофагњо меноманд. Реаксияи фагоситоз аз тарафи нейтрофилњо дар муњити нейтралї ба амал меояд. Базофилњоро дар соли 1877 олим П.Эрлих кашф кардааст. Ду намуди базофилро фарќ мекунанд: гранулоситњо ва бозофилњои бофтагии фарбењ, ки дар бофтањо љой гирифтаанд ва дар хуни канорї давр мезананд. Бозофилњо вазифањои зеринро иљро мекунанд: муњитро аз моддањои фаъоли биологї тавассути фурўбарї тоза мекунанд. Гепарин, серотонин ва гистамин њосил мекунанд, ки онњо дар танзими даврзании гардиши хун (микросиркулятсия) иштирок мекунанд, (гистамин ва серотанин гузаронандагии капиллярњоро фаъол мекунад, гепатин бошад, лахташавии хунро боз медорад). Эозинофилњо - се вазифаи асосиро иљро мекунанд: 1) иммунитети муќобили кирми рўда. Дар љавоби инкишофи кирмина дар организми инсон иммуноглобулини lgе њосил мешаванд, ки он бо ресепторњо алоќаманд буда, дар ќабатњои эозинофилњо бо кирмина пайваст шуда донањои онро нест мекунад, 2) дохилшавии антигенро ба рагњои хун пешгирї мекунад. Онњо аз капиллярњо баромада, ба антигенњо бархўрда, онњоро ба њам мепайванданд - ин вазифаро дезинтаксикатсия меноманд, 3) эозин-офилњо ќобилияти фурўбарии донањои базофилњоро доранд, ки ба гистамин пур карда шудааст, ва аз њисоби гистамин ин модда вайрон мешавад. Ба ѓайр аз ин дар эозинофилњо омиле синтез мешавад, ки синтези гистаминро муњосира мекунад, барои њамин њам дар ваќти реаксияњои аллергиявї миќдори эозинофилњо зиёд мешавад. Моноситњо ё микрофагњо - вазифаи фагоситозро дар муњити кислотагї иљро мекунанд. Ба ѓайр аз ин моноситњо вазифаи зањрњосилкуниро иљро мекунанд, ки њуљайрањои ба касалї гирифторшударо (њуљайрањои варамида ё эритроситњои осебдида ё пиршуда)-ро вайрон мекунанд. Ин вазифа дар њолати микрофагњоро ба њуљайрањои бегона наздиќ доштан ё дур бурдан ба амал меояд, Дар њар ду њолат механизми осеб ёфтани мембранаи њуљайрањои бегона аз таъсири мањсулоти фаъоли оксиген (иони зиёдоксидшуда, пероксиди гидроген), дохилшавии ионњои фаъоли осмотикї ба њуљайра (натрий, калий)-ро, дар назар дорад ки дар натиљаи он кандашавии мембранаи њуљайра ба амал меояд. Моноситњо - омилњоеро ба вуљуд меоранд, ки гемокоагулятсияњоро фаъол мекунанд (тромбоксанњо, тромбопластинањо), ё фибринолизро фаъол мегардонанд (фаъолкунандаи плазминоген). Моноситњо инчунин дар мубодилаи карбогидратњо (аз њисоби фурўбарии инсулин) ва чарбњо (липопротеинњое, ки ѓафсии паст дошта, холестеринро ба бофтањо мебарад) иштирок менамоянд. Лимфоситњо вазифаи махсуси иммунитетї, ки организмро аз моддањои бегона њимоя мекунад, иљро менамоянд. Њамаи лимфоситњо аз љињати иљроиши вазифа ба намудњои зерин таќсим мешаванд: 1) њуљайрањое, ки антигенњои бегонаро њис намуда, барои љавоби иммунї хабар мерасонанд, њуљайрањои зиддиантигенї ё њуљайрањое, ки хотираи имкунологї доранд меноманд. 2) њуљайрањои кушанда, ё ин ки зањрњосилкунанда. 3) њуљайрањое, ки барои њосилшавии натиљањо-хелперњо ёрї мерасонанд. 4) хуљайрањои супрессорї, ё ин ки боздорандаи реаксияи иммунии организм. 5) В - њуљайрањое, ки иммуноглобулин њосил мекунанд. Нейтраликунонї ё ин ки элиминасияи антигенњо бо чунин усулњо ба амал меояд. 1) Нейтраликунонї ё ин ки безараргардонї аз њисоби алоќамандии он бо антиљисмњо. 2) Опсонизасия- пайвасткунии антиген ба воситаи антиљисмњо. Њосилшавии комплекси ягонае, ки макрофагњои часпида гирифта онњоро њал мекунанд. 3) Лизисї - ламсї (контактї). 4) Реаксияи пайвасткунии комплиментњо дар њамон ваќт ба амал меояд, ки њуљайраи антиген аз таъсири натиљаи ситотоксикї мемирад, вале ќаблан ба њуљайрањои антиген комплимент менишинад. 5) реаксияи зиддиосеббинї дар њамон ваќт ба амал меояд, ки фогоситњо гирду атрофи љойи захмёфтаро печонида мегиранд ва безарар мегардонанд. 6) элиминатсияи комплексњои даврзананда антиген - антиљисмњо тавассути гурдањо, рўдањо ва љигар ба амал меояд. Тромбоситњо - лавњачањои хун, миќдори онњо мувофиќи меъёр ба 180-320.109/л баробар аст. Онњо вазифањои зеринро иљро мекунанд: 1) ангиотрофї - деворањои рагњои хунгардро аз ѓизо таъмин менамоянд. 2) тугмачаи тромбоситї њосил мекунанд. 3) мушакњои суфтаи осебдидаи рагњои хунро дар њолати кашишхўрї нигоњ медоранд. 4) дар љараёни лахташавии хун иштирок мекунад. Функcияи ангиотрофї аз он иборат аст, ки тромбоситњо, мањсули доштаи худро ба танаи эндотелияи рагњо хун рехта онро ѓизо медињанд. Барои ин вазифа ќариб 15% тромбоситњои дар хун њаракаткунанда иштирок мекунанд. Дар ваќти кам шудани тромбоситњо (тромбоситопения) дистрофияи эндотелия ба амал омада, дар натиља эдотелия эритроситњоро гузаронида, диапедези хунравї ба амал меояд. Дар ин њолат ѓунљоиши рагњо зиёд мешавад. Функсияи адгезивї-агрегатсионї. Дар ин њолат гемостази тромбоситарї ба амал меояд. Пайдошавии ин монеањо дар ду фаза ба амал меояд: фазаи якум адгезияи (часпиши) тромбоситњо бо cохторњои субэндотелї. Ин љараёнро коллаген (3-10с.) ба амал меорад. Фазаи дуюм агрегатсияи (печидан ва ширеш шудан) дохилирагии тромбоситњо ва њосилшавии конгломератњо аз 10-20 тромбоситњо, ки дар љойи осебдида ширеш мешаванд, ба амал меояд. Монеаи тромбоситарї дар давоми 1-3 даќиќа аз ваќти осеб дидан њосил мешавад. Њосилшавии монеаи тромбоситњоро омили Виллебранда (мањсули девори рагњо) коллаген, АДФ, адреналин, тромбин, серотонин ба амал меоранд. Боздории ин љараёнро простосиклин ПГИ2 (мањсули эндотелияи рагњо) ба амал меорад. Функсияи лахташавии (гемокоагулясионии) тромбоситњо аз њисоби омили хусусї ба амал меояд (омили лавњавї - ПФ); ПФ-1, ки онњо фаъолнокии протромбиназаро имконият медињанд. ПФ-2 мубаддал шудани протромбинро ба тромбин таъмин мекунад. ПФ-3 мубаддал шудани фибриногенро ба фибрин таъмин мекунад. ПФ-4 омили муќобили гепарин ПФ-5 ба адгезия ва агрегатсияи тромбоситњо кўмак мекунад. ПФ-6 тромбостенин комплекси актиномиозин аст, ки ба ѓун ва зич шудани лахтаи хун мусоидат мекунад.

ГУРЎЊЊОИ ХУН Дар соли 1901 К.Ландштейнер яке аз аввалинњо шуда гурўњњои хунро муайян кард. Аз рўи ин система чор гурўњи хунро, ки бо будан ва набудани агглютиногенњо ва агглютининњо аз њам фарќ мекунанд, муќаррар сохтаанд. Агглютиногенњо - антигенњое мебошанд, ки бо агглютининњо якљоя амал мекунанд. Антигенњо ин моддњоаи табиати калонмолекула доштае мебошанд, ки нишонањои хабарњои генетикии барои организм бегонаро мебаранд. Агглютиногенњо дар ќабати эритросит мављуд буда, 2-хел А ва В мешаванд (љамъи полисахаридуаминокислота-њои љилди эритроситњо). Агглютининњо (лот.agglѓtino - часпонидан) - антиљисмњое мебошанд, ки эритроситњо баъди таъсири мутаќобилаашон ба антигенњои рўи сатњашонбуда агглютинатсия мекунанд. Антиљисмњо моддањои махсус мебошанд, ки (глобулинњо) дар њайвоноти гармхун ва одам њосил мешавад. Ду намуди агглютининњоро фарќ мекунанд  ва  (гаммаглобулинњо) ки онњо дар плазмаи хун љой гирифтаанд. Вобаста аз мављудияти агглютиногенњо ва агглютининњои дар хуни одами маълум аз рўи системаи АВО 4-гурўњи хунро људо мекунанд. I (О) - дар ин ин гурўњ, дар эритроситњо агглютино-генњо нестанд дар плазма бошад, агглютининњои А ва В мављуданд; II (А) - дар эритроситњо агглютиногени А, дар палзма агглютинини ; III (В) - дар эритроситњо агглютиногени В, дар плаза агглютинини ; IV (АВ) - дар эритроситњо агглютиногенњои А ва В, дар плазма агглютининњо нестанд. Шумораи одамоне, ки гурўњњои гуногуни хун доранд бисёранд. I - 33,5%, II - 37,8%, III - 20,6% ва IV - 8,1%. Њаминро ќайд кардан даркор аст, ки вариантњои гуногуни агглютиногенњои А ва В мављуданд. Агглютиногени А зиёда аз дањ вариант дорад. А1, А2, А3 ва ѓайра, аз онњо А1 - антигени зўр, фаъолонокии боќимондањо аз рўи раќамњои тартиби паст мешаванд. Аз ин рў, дар 88% агглютиногени А1, боќимонда А2, А3 ва ѓайрањо. Ин дар ваќти муайян кардани гурўњњои хун ањамияти принсипиалї дорад. Одамоне, ки агглютиногенњои А2, А3, А4 доранд, метавонанд аз одаме, ки хуни гурўњи I(О) дорад, хун ќабул кунанд. Вариантњои антигени В - В1, В2 ва ѓайрањо мављуданд. Њамаи ин антигенњо аз рўи фаъолияти худ ба њам баробар мебошанд, барои њамин дар ваќти муайян намудани гурўњи хуни одамон бо гурўњи III(В) хатогї намешавад. Дар одамоне, ки гурўњи IV(АВ)-и хун доранд, мумкин аст агглютиногенњои гуногун вохўранд, барои ин як ќисми одамон метавонанд ба гурўњи III(В) мансуб шаванд, дар њоле, ки дар эритроситњои онњо агглютиногени фаълияташ сусти А мављуд бошад. Дар ваќти хунгузаронї аз реаксияи агглютинатсия - ширешшавии эритроситњо эњтиёт шудан даркор аст. Дар реаксияи антиген бо антиљисм (вохўрии агглютиноген бо агглютинин) молекулаи антиљисм алоќамандии бйни ду эритросите, ки агглютиногени монанд доранд, таъмин мекунад. Якчанд маротиба такрор шудани миќдори зиёди эритроситњои ба њам ширешшуда дар рагњои хун њосилшавии монеањоро дар капиллярњои организм ба амал меорад, ки дар натиља, шоки (садамаи) гематрансфузиониро бавуљуд меорад. (Расми 4) Одамоне, ки ба онњо хун мегузаронанд, ресипиент ва одамоне, ки аз онњо хун мегиранд, донор номида мешаванд. Шартњоеро, ки дар он агглютинатсияи эритроситњо ба амал меояд. дида мебароем. 1) вохўрии агглютиногенњо ва агглютининњои якхела даркор аст (Мисол, А ва , В ва : 2). Консентратсияи баланди агглютининњо даркор аст. Барои он ки агглютиногенњо дар эритроситњо љойгиранд аз ин лињоз онњо омехта намешаванд. Консентратсияи онњо њама ваќт баланд аст. Агглютининњо дар плазма љойгир шудаанд ва метавонанд дар ваќи хун гузаронидан ба ресепиент омехта шаванд. Консентратсияи даркории агглютининњо, ки дар натиља реаксияи агглютинатсия ба амал меояд, ин консентратсия њангоми омехтакуни ба нисбати 1/13 њиссаи хун хун мебошад. Њамин тавр њангоми омехта кардани плазмаи донор бо ресепиент аз 1/13 ва зиёда агглютининњои донор хосияти агглютинатсиякунии худро гум мекунад. Дар њолати омехта кардани плазмаи донор бо плазмаи ресипиент камтар аз 1/13 хосияти агглютининии агглютининњои донор нигоњ дошта шуда, реаксияи агглютинатсия ба амал меояд. Њамин тавр, дар њолати гузаронидани миќдори на он ќадар зиёди хун плазмаи донор ба плазмаи ресипиент омехта шуда агглютининњои донор хосияти агглютининии худро гум мекунанд. Ин ќоидаро, ќоидаи омехтакунї меноманд. Масалан, агар ба ресипиенти гурўњи II, ки 4 литр хун дорад, 200 мл хуни гурўњи 1-ум гузаронем, реаксияи алглютинатсия ба амал намеояд. Дар ин њолат плазмаи донор дар плазмаи ресипиент омехта шудааст 200/4000, яъне 1/20. Агар ба њамин ресипиент 400 мл хун резем, омехташавї 400/4000, яъне 1/10 - дар ин њолат реаксияи алглюсинатсия њосил мешавад. Аз ќоидаи омехтакунї хулоса ин аст, ки хуни гурўњи I-ро ба њама гурўњњо рехтан мумкин аст. Гурўњи II ба II ва IV: IV фаќат ба гурўњи IV. Одамоне, ки хуни гурўњи I-ум доранд, донори универсалї номида мешаванд. Одамони гурўњи IV- доштаро ресипиенти универсалї меноманд. Дар шароити њозира аз ин принсипи хунгузаронї амалан даст кашидаанд ва барои хунгузаронї як гурўњи хунро истифода мебаранд. Барои ин ду сабаби асоси мављуд аст. 1) дар ваќти гузаронидани дигар гурўњи хун миќдори зиёди хуни донорро гузаронидан номумкин аст, ки дар љарроњињои лањзагї истифода мебаранд. 2) мављудияти миќдори зиёди зергурўњњои хун, зеро вариантњои зиёди агглюгиногенњои А ва В муайян шудаанд. Ба ѓайр аз ин дар замони њозира дигар агглюгиногенњо. (ба ѓайр аз системаи АВО): М, N, S, Р ва ѓайрањо - њамагї ќариб 400 агглюгиноген муайян шудаанд.

ОМИЛИ (СИСТЕМАИ) РЕЗУСЇ

Ин омилро олимон К. Ландштейнер ва А. Винер (1937-1940) дар натиљаи иммунизатсияи харгўшон бо хуни маймунњо -макакрезусњо кашф карданд. Дар замони њозира антигенњои сершумори ин табиатдоштаро муайян кардаанд. Аз ин лињоз метавон резус-система номид. Яке аз антигенњои фаъол ин антигени D, камтар C ва Е, аз њама кам d, c, е. Њамаи ин антигенњо дар эритроситњо љойгиранд, ки на њамаи одамон ин антигенњоро доранд. Одам дар њамон ваќт дорои хуни резуси мусбат мебошад, ки дар эритросити вай антигени D бошад. Дар аврупоињо ин одамон 86%, муѓулњо -100%-ро ташкил мекунанд. Дар аборигенњои австралиягї бошанд, дар эритросити хуни онњо ягон намояндаи ин резус ёфт нашудааст. Ин вариантро резуси нул меноманд Агар хуни резусаш мусбатро ба ресипиенти резусаш манфї гузаронида шавад, дар организми ресипиент агглютининњои зиддирезусї њосил мешаванд. Њангоми такроран гузаронидани ба ин одам хуни резусаш мусбатбуда реаксияи агглютинатсияи эритроситњои омили резусидошта ба амал меояд.

РЕЗУСИ - НОМУВОФИЌЇ ДАР СИСТЕМАИ МОДАР-ЉАНИН Њаминро ќайд кардан даркор аст, ки њар як 10-ум занак резусаш манфї мебошад. Агар хуни модар резусаш манфї бошад, дар љанин хуни резусаш мусбат инкишоф ёбад, дар њомиладории якум эњтимолияти иммунизатсияи модар бо эритроситњои љанин аз њаљми ба тариќи модар дохилшавии ин эритроситњо вобаста аст. Одатан то 8-њафтагї эритроситњо ќобилияти гузаштани монеаи њамроњакро надоранд. Дар њафтањои ояндаи њомила миќдори на он ќадар зиёди онњо метавонад ба маљраи модар дарояд. Миќдори зиёди дохилшавии эритроситњои љанин дар организми модар дар давраи фаъолияти тавлидкунї дида мешавад. Љавоби организми модар аз њаљми эритроситњои гузаранда вобаста аст. Агар миќдори кам дохил шавад, такаммул нумў мекунад. Дар натиља, организми модар ба омили резус њосил намекунад. Агар миќдори зиёд гузаранд (зиёда аз 0,1-0,5 мл) антиљисм њосил мешавад, резусагглютнинњо, ки ба воситаи њамроњак гузашта гемолизи дохилирагии эритроситњои љанин ба амал меояд. Одатан, дар ваќти њомиладории аввалин то тавлид шудан агглютинатсия аз њисоби гузаштан аз хуни модар ба организми кўдак ба амал меояд. Дар ваќти дуюм маротиба њомиладор шудан (агар иммунопрофилактика карда набошад) аз њисоби њуљайрањои хотира пайдоиши антиљисмњо тез мешавад. Дар 10% занњои резузашон манфї њомиладорї бе њосилшавии антиљисмњо ба амал меояд. Нишонањои аввалини резус - конфликт дар ваќти њомиладории аввалин баъди 24 њафта ба назар мерасад. Бо маќсади иммунопрофилактика Р.Финн ва њамкоронаш (1961) пешнињод карданд, ки ба зан баъди тавлид ва ё саќат кардан дарњол дар аввали 72 соат анти-Д-и антиљисмњо ба миќдори 250-300 мкг. равон карда шавад. Ин миќдор 30 мл хуни љанинро бетараф мекунад. Чунин механизмњои таъсири Д-антиљисмњоро пешнињод кардаанд. 1) љамъи (комплеки) антигени Д бо анти - Д, ки дар натиља ин комплекс аз организм бароварда мешавад. Аз ин лињоз антигени Д дарёб намекунад, ки модарро иммунизатсия кунад. 2) антиљисмњои даровардашуда њиссиётнокии зиддиантигенро моне на мешавад. Т-хелперњо иммунизатсияро бартараф мекунанд. 3) антиљисми даровардашуда Т-супрессањоро фаъол мекунад. Резусконфликти маълум дар консентратсияи баланди зиддирезус-агглютининњо пайдо мешаванд. Бисёр ваќт кўдаки аввалин бе душворї тавлид мешавад. Хавфи резус - конфликт дар њолати дуюм маротиба њомиладор шудан меафзояд. Дар ваќти хунгузаронї њатман гурўњи хуни ресипиентро муайян карда, якчанд озмоишро гирифта, гузаронидан лозим аст. Барои муайян намудани гурўњњои хун зардобањои стандарти гурўњи I,II,III-ро истифода мебаранд, ки ба таври мувофиќ агглютининњои  ва , ,  доранд. Бо ин маќсад косачаи Петри, ки ба он як ќатра зардобаи стандартиро чаконида, баъд ба њар як чуќурча як ќатрагї хуни ташхисшавандаро чаконида, бо чўбчаи махсуси шишагин омехта мекунанд. Агар дар ягон љо реаксияи агглютинатсия (часпиш) ба амал наояд, ин нишон медињад, ки дар эритроситњои хуни ташхисшаванда агглютиногенњо системаи АВО нестанд. Њамин тавр хуни ташхисшуда гурўњи I мебошад. Агар реаксияи агглютинатсия дар зардобањои гурўњи I ва II ба амал ояд, он гоњ дар эритроситњои хуни ташхисшуда агглютиногени В њаст ва хуни ташхисшуда гурўњи III-ум мебошад. Агар реаксияи агглютинатсия дар зардобаи гурўњи I ва III-ум ба амал ояд, дар хуни ташхисшуда агглютиногени А мављуд аст ин хуни гурўњи II-мебошад. Агар реаксияи агглютинатсия дар њамаи зардобањо ба амал ояд, дар хуни ташхисшуда агглютиногенњои А ва В мављуданд ва ин хуни гурўњи IV мебошад. Баъди муайян намудани гурўњњои хун озмоишњои зеринро дар мувофиќат будан муайян мекунанд: 1) резуси мувофиќатнок - барои ин зардобањои стандартиро истифода мебаранд, ки резус - агглютининњо ном доранд (антиљисмњо барои омил-резусї) Агар баъди илова кардани як ќатра хуни ташхисї ба ин зардоба, реаксияи агглютинатсия ба амал ояд, маълум мегардад, ки дар эритроситњои хуни ташхисшаванда омили резусї мављуд аст; 1) хуни ташхисшуда резусаш мусбат аст. 2) мувофиќатнокии фардї - барои ин хуни ресипиентро (бемор) гирифта ба вай як ќатра хуни донор илова мекунанд. Агар баъди илова кардани хуни донор ба зардобаи ресипиент реаксияи агглютинатсия ба амал наояд, пас хуни донор бо хуни њамин ресипиент мувофиќ аст. 3) мувофиќатнокии биологї-барои ин ба ресипиент 3 маротиба 25 мл хуни донор илова мекунанд. Баъди њар дафъа аз ресипиент њолаташро мепурсанд. Агар ресепиент ягон шикоят кунад, доир ба дарди сар, ё ки дар миён пайдо шудани дард, он гоњ хуни донор аз рўи нишондодњои биологї номувофиќ аст.

ЛАХТАШАВИИ ХУН (ГЕМОКОАГУЛЯТСИЯ) Лахташавии хун (гемокоагулятсия) механизми њимоявии организм буда барои нигоњ доштани хун дар системаи рагњо равона карда шудааст. Дар натиљаи лахташавї хун аз њолати моеъї ба њолати лахташавї мегузарад ин аз њисоби мубаддал гаштани фибриноген (њалшави сафедаи плазма дар об) ба фибрин (сафедаи дар об њалшаванда) Ќадамњои аввалинро доир ба механизми лахташавии хун физиолог А.А.Шмидт (1863-1864) гузошт. Ў нишон дод, ки баъзе омилњои лахташавї табиати ферментативї дошта, реаксияи онњо фазонок мебошад. Аз рўи нишондодњои њозира дар раванди лахташавии хун омилњои гуногун иштирок мекунанд: плазмавї, тромбоситарї, эндотелияи рагњо ва субэндотелия, инчунин њучайрањои хун. Омилњои плазмавї ё ин ки прокоагулянтњо дар плазма љойгир шуда, бо раќамњои римї ишора карда мешаванд. Дар ваќти њозира 15 омил људо карда шудааст. I-фибриноген; II-протромбин; III - тромбопластини бофтагї; IV-ионњои калсий; V-проакселерин; VI - АС глобулин; VII конвертин; VIII - глобулини зиддигемофилї А; ХI - глобулини зиддигемофилии В; Х - омили Стюарт - Прауэр; ХI - глобулини зидди гемофилии С; ХII - омили Хагеман ё алоќа. ХIII - омили фаъолкунандаи фибрин; ХIV - омили флетчер (прокалликреин); ХV - омили Фитсљералда-Фложе (кининоген). Омилњои тромбоситарї бо раќамњои арабї ишора карда мешаванд. Дар замони њозира 12-тои онњо муайян шудаанд, ки ќисми асосии онњо дар боло оварда шудааст. Эндотелияи рагњо як ќатор моддањоро синтез мекунад, ки ба лахташавии хун монеа мешаванд. 1) фаъолкунандаи плазминоген - плазминогенро ба плазмин (фибринализин) табдил медињад. 2) простосиклин ПГИ2 - ингибитори агрегатсияи тромбоситњо. 3) зиддитромбин - III - коагулянти аз њама пурќувват вай фаъолнокии њамаи омилњои механизми дохилиро барои њосил шудани протромбиназањо ва инчунин гепаринро таъмин гардонад (дар ваќти набуданаш гепарин таъсирнокии худро нишон намедињад). 4) АД-фаза, ки миќдори АДФ-ро дар хун, ки барои лахташавї даркор аст, танзим мекунад. Ба ѓайр аз ин омилњо дар болои эндотелияи рагњо гепарин љамъ шуда, ба њосилшавии тромб монеа мешавад. Субэндотелияи рагњо омилњоеро синтез мекунад, ки барои коагулятсияи хун кўмак мерасонад. 1) коллаген-фаъол-кунандаи тромбоситњо, ба агрегатсияи тромбоситњои ёрї мерасонад. 2) омили Хагеман - аз фаъолнокии вай љараёни коагулятсия вобаста аст. Њуљайрањои хун дар гемостази рагњо ва тромбоситњо иштирок мекунанд. Љавоб ба раги осебдида ду раванди ба њам наздик мебошад гемостази рагию тромбоситарї ва гемостази коагулятсиони (лахташавии ферментативї).

ГЕМОСТАЗИ РАГИЮ ТРОМБОСИТАРЇ

Њангоми осеб дидани раг тромб њосил мешавад, ки онро субэндотелия мусоидат мекунад. Якбора, дар љавоб ба осеб дидани раг кашишхўрии (спазм) мушакњои суфта бо таъсири серотонин ба амал меояд. Њамаи ин хунравиро аз раги осебдида кам мекунад. Ба туфайли функсияи адгезию агретатсионии тромбоситњо дар љойи осебдидаи девори раг монеаи тромбоситарї, ки дар 3 фаза мегузарад, њосил мешавад. 1) адгезияи (часпидани) тромбоситњо ба мембранаи базалї ба амал меояд, ки инро колаген фаъолкунанда мусоидат мекунад. 2) агрегатсияи баргардонда - љамъшавї ва часпиши тробоситњо ва пайдо шудани конгломератњо аз 10-20 тромбосите, ки дар љои захм ба њам мечаспанд. 3) агрегатсияи барнагардандаи тромбоситњо - дар ин њолат онњо таркибияти худро гум карда, ба массаи гомогенї ширеш мешаванд ва монеа барои ногузаштани плазмаи хун њосил мекунанд. Ин реаксия бо таъсири тромбин мегузарад, ки мембранаи тромбоситњоро вайрон карда, ба берун баромадани серотонин, гистамин, ферментњо ва омилњое, ки хунро лахта мекунанд, сабаб мегардад. Озодшавии омилњо саршавии гемостази коогуля-сиониро нишон медињад. Умуман, монеаи тромбоситарї дар давоми 1-3 даќиќа њосил мешавад (дар адгезияи тромбоситњо 3-10 с) Ба ин раванд коллаген, АДФ, адреналин, тромбин, серотонин мусоидат мекунанд ва онро простасиклин ПГИ2 ќатъ мегардонад. Баъди њосилшавии монеаи тромбоситарї омилњои тромбоситарї озод шуда, гемокаогулятсия- лахташавии ферментативии хун ба амал меояд.

ГЕМОСТАЗИ КОАГУЛЯСИОНЇ

Ин раванд мубаддал гаштани фибриноген бо фибрин аст, ки дар натиљаи он лахтаи хун њосил мешавад. Лахтаи хун ба роњи раги хун монеа гардида, њосилшавиаш аз 4 фаза иборат аст. Фазаи 1 - ин њосилшавии љамъи ферментњои фаъол, ки пеш тромбопластин меномиданд, њоло бошад, протромбиназа мегўянд. Ин љараёни дурудароз буда, лахташавї метавонад дар бофтањо ба амал ояд (механизми беруна, њосилшавии протромбиназа) ва ё дар дохили раг (механизми дохилии њосилшавии протромбиназа). Дар механизми беруна дар натиљаи якљоя амал кардани хун бо бофтањо дар бофтањо тромбопластини бофтагї (III) фаъол мегардад. Якљоя бо VII ва IV вай Х-ро фаъол мекунад. Баъд Х-и фаъол бо V ва фосфорлипидњои бофтањо ё плазма ба таъсири мутаќобила медарояд, кї дар натиљаи он протромбиназа (тромбопластини бофтагї ё тромбокиназа) ба вуљуд меояд. Механизми дохилии њосилшавии протромбиназа низ ба фаъолгардии Х иртибот дорад, ки бо V ва фосфолипидњо пайваст шуда, протромбиназаро (тромбопластини хун) њосил мекунад. Дар механизми додашуда фаъолшавии Х дигар хел мегузарад: аввал фаъолшавии ХII зери таъсири алоќаи хун бо љойи осебдида ва бо таъсири ХIV ба амал меояд. ХII-и фаъол якљоя бо ХV ХI-ро фаъол мекунанд. ХI-и фаъол дар якљоягї бо IV IХ-ро фаъол мекунад, ки вай VIII-ро фаъол мекунад. VIII-и фаъол фаъолшавии Х-ро ба амал меорад. Фазаи 2 - ин њосилшавии тромбин аз протромбин бо таъсири протромбиназа аст. Ин љараён бисёр њам тез ба амал меояд (2-5 с) Ин фаза бо иштироки омилњои IV, V, Х ва омилњои тромбоситарии 1 ва 2 сурат мегирад. Фазаи 3 - њосилшавии фибрин аст. Бо таъсири тромбин аз фибриноген фибринопептидњои В ва А људо мешаванд ва фибрин - мономер њосил мешавад. Баъдан бо иштироки ионњои калсий аз он фибрин - полимер, ки он дар об њалшаванда аст, њосил мешавад. Дар зинаи 3-ум бо иштироки ХIII фибриназаи бофтањо, тромбоситњо ва эритроситњо њосилшавии фибрини њаќиќї (њалнашаванда) мушоњида мешавад. Фибриноза байни молекулаи њамоя фибрин-полимер, ки мустањкамї ва устувории онро ба фибринолиз алоќамандии устувори пептидї њосил мекунад. Дар риштањои фибрини њуљайрањои хун часпида мешавад, ки аз он лахтаи хун (тромб) њосил мешавад, хунравї кам ё тамоман ќатъ мегардад. Дар ин фаза инчунин омилњои тромбоситии 3 ва 4 иштирок мекунанд. Фазаи 4 ретраксияи лахтаи хун (зичшавї), баъди якчанд ваќти њосилшавии лахта вай ба зичшавї сар мекунад. Ин љараён бо ишироки омили тромбоситарии 6 (сафеда - тромбостенин) ва ионњои калсий мегузарад. Дар натиљаи ретраксияи тромб раги осебдида зич мањкам шуда, канорањои захм ба њам наздик мешаванд. Баъд системаи зиддилахташавї фаъол гашта, фибринолиз ба амал меояд, оњиста фибрини њосилшуда ба њалшавии ферментативї сар мекунад. Ин раванд якбора бо ретраксияи лахта сар шуда, дар натиљаи ин равшании раги рустшуда барќарор мешавад. Таљзияшавии фибрин бо таъсири плазмине (фибринолизин), ки дар плазма ба намуди проферменти плазминоген љойгир аст, мегузарад, ки фаъолнокии он бо таъсири фаъолкунандаи плазминоген ба амал меояд. Вайроншавии раванди лахташавии хун дар ваќти нарасидан ё набудани баъзе омилњо, ки дар гемостаз иштирок мекунанд, њосил мешавад. Масалан, касалии ирсии гемофилия (лахта нашудани хун) фаќат дар мардњо дида мешавад, ки ба он тез-тез ва дурудароз хунравї хос мебошад. Ин бемориро нарасидани омилњои VIII ва IХ ба амал меорад. Лахташавии хун метавонад бо таъсири омилњое, ки ин равандро метезонад, ё суст мекунад, гузарад. Омилњое, ки раванди лахташавиро метезонанд: -вайроншавии њуљайрањои хун ва њуљайрањои бофтањо (баромади омилњоеро, ки дар лахташавии хун иштирок мекунанд зиёд мекунад). - ионњои калсий (дар њамаи фазањои лахташавии хун иштирок мекунанд). -тромбин - витамини К (дар синтези протромбин иширок мекунад) - гармї (лахташавии хун - ин љараёни ферментативї мебошад). - адреналин (озодшавии фосфолипидњоро аз њуљайрањои хун зиёд мекунад). Омилњое, ки лахташавии хунро суст мекунанд: - бартараф кардани осеббинии механикии њуљайрањои хун. - ситрат натрий (ионњои калсийро такшон мекунад). - гепарин (фазаи гузариши протромбинро ба тромбин ва фибриногенро ба фибрин ќатъ мегардонад). - гирудин (ферментест дар луъоби шавка, гузариши фибриногенро ба фибрин ќатъ мегардонад). - пастшавии њарорат. - плазмин.

СИСТЕМАИ ЗИДДИ ЛАХТАШАВИИ ХУН

Ба системаи зиддилахташавии хун моддањое дохил мешаванд, ки тромб ва моддањои ба лахташавии хун (антикоагулянтњо) монешавандаро њал мекунанд. Антикоагулянтњо пайдоиши табиидошта 2 намуд мешаванд: аввалї ва дуюмї. Антикоагулянтњои аввалї дар хун то саршавии лахташавї мављуданд -гепарин, антитромбин - III, антитрипсин, антитромбопластинњо. Антитромбини III антикоагулянти аз њама зўр аст, ки дар хун 0,3-0,4 г/л-ро ташкил мекунад. Вай фаъолнокии њамаи омилњои механизми дохилиро, ки протромбиноза њосил мекунанд ингибатсия месозад. Гепарин дар љигар, базофилњо ва њуљайрањои фарбењ (тучных) њосил мешавад. Меъёрї консентратсияи вай 30-70 мг/л. Гепарин антитромбини III-ро фаъол карда, бо вай дар якљоягї таъсирнокии зўри зиддилахташавиро таъмин мекунад. Антикоагулянтњои дуюмї, ки дар љараёни лахташавии хун дар давраи фибринолиз њосил мешаванд инњо мебошанд: -антитромбини 1 ё фибрин, мањсули деградатсияи фибрин, њосилањои фибриноген (фибрино-пептидњои А ва В) ва плазмин. Фибрин ба таври фаъол тромбинро дар худаш адсорбсия ва нофаъол карда, барои мубаддал гаштани фибриноген ба фибрин монеа мешавад. Мањсулоти деградатсияи фибрин ва њосилањои фибриноген њамин механизмро доранд. Плазмин ё фибринлизин фибринро вайрон мекунад. Плазмин дар њолати нофаъол ба намуди плазминоген ва ба консентратсияи 210 мг/л ќарор дорад. Гузаштан ба њолати фаъол аз њисоби фаъолкунандаи плазминоген ба амал меояд. Барои маќсади таљрибањо антикоагулянтњои сунъиро истифода мебаранд, ки аз рўи механизми худ 2 - намуд мешаванд: рост ва ѓайрирост. Антикоагулянтњои таъсираш рост бевосита ба лахташавии хун монеа мешаванд, мисол, ситрати натрий. Ин модда ионњои калсийро такшон мекунад, барои њамин лахташавии ферментативии хун ќатъ мегардад, чунки ионњои калсий дар њама заминањои гемостази коагулясионї иштирок мекунанд. Хуне, ки бо он ситрати натрий њамроњ карда шудааст, хуни ситратї меноманд. Ин хун лахта намешавад. Ситрати натрийро барои нигоњ доштани хуни донор истифода мебаранд. Антикоагулянтњои таъсираш ѓайрирост ба узвњо таъсир расонида, ба синтези прокоагулянтњои ин узвњо монеа мешаванд. Мисол, дикумарин, пелентан. Ин моддањо ба љигар таъсир расонида, ба синтези протромбин, ки дар њосилшавии тромбин иштирок мекунад, монеа мешаванд. Дар шароити муќаррарї хун дар рагњо дар њолати моеъ мебошад, аммо шароити њосилшавии тромбњо дар дохили рагњо доимо мављуд аст. Нигоњ доштани њолати моеъии хун аз њисоби системаи лахташавї ва зиддилахташавї таъмин карда мешавад. Дар замони њозира ду системаи зиддилахташавиро људо мекунанд: якум ва дуюм. Системаи зиддилахташавии якум (СЗЛЯ) тромбинро дар хуни даврзананда бетараф мекунад. Ин аз њисоби зиддикоагулянтњое, ки доимо дар хун мављуданд, иљро карда мешавад. Барои њамин СЗЛЯ доимо вазифаашро иљро мекунад. Ба ин моддањои зерин дохил мешаванд: фибрин (як ќисми тромбинро фурў мебарад), антитромбинњо (ба мубаддалшавии протромбин ба тромбин монеа мешавад), гепарин (гузариши протромбинро ба тромбин, инчунин фибриногенро ба фибрин ќатъ мекунад); мањсулоти лизиси (вайроншавї) фибрин (пайдошавии протромбиназаро ќатъ мекунад). Дар њолати зиёдшавии тромбин дар хун СЗЛЯ наметавонад њосилшавии тромби дохилирагиро пешгирї кунад. Дар ин њолат системаи зиддилаташавии дуюм (СЗЛД) ба кор медарояд, ки њолати моеъии хунро бо роњи рефлекторию гуморалї нигоњ медорад. Тез баландшавии тромбин ба ангезиши хеморесепторњои рагї оварда мерасонад. Импулсњо аз онњо ба форматсияи ретикулярии маѓзи дарозруя дохил шуда, баъдан бо роњњои эфферентї ба системаи ретикулоэндотелиалї (љигар, шуш ва дигар узвњо) дода мешаванд. Ба хун гепарин ва моддае, ки фибринолизро фаъол мекунад, дохил мешаванд. Танзими лахташавии хун аз тариќи механизми нейрогуморалї иљро мегардад. Ба њаяљонои шўъбаи симпатикии САА лахташавии хунро метезонад, ки гиперкоагулятсия ном дорад. Наќши асосиро дар ин механизм адреналин ва норадреналин мебозанд. а) аз девори рагњо озодшавии тромбопластин ба амал меояд, ки зуд ба протромбиназаи бофтагї мубаддал мегардад ва фаъолнокии омили ХII механизми њосилшавии протромбиназаро ба кор медарорад. б) липазаи бофтагї фаъол мешавад, ки дар натиља, таљзияи чарбњо ба амал, омада зиёдшавии кислотаи равѓанро дар хун (онњо фаъолияти тромбопластикї доранд) таъмин мекунад. в) озодшавии фосфолипидњоро аз њуљайрањои хун, хусусан, аз эритроситњо афзун мегардонад. Њаминро ќайд кардан љоиз аст, ки њангоми ангезонидани асаби гумроњ аз девори рагњо моддањое људо мешаванд, ки бо таъсири адреналин ва норадреналин монандї доранд. Њамин тавр дар љараёни эволютсия дар системаи лахташавии хун ягона реаксияи мутобиќшавию муњофизатї - гиперкоагулемия, ки ба тез боздоштани хунравї равона шудааст, ба вуљуд омадааст. Аз он чизе, ки дар боло гуфта шудааст, ба хулоса омадан мумкин аст, ки гипокоагулятсияи якумї мављуд нест, вай дуюмї буда, баъди гиперкоагулятсияи якумї њосил мешавад.

МАСЪАЛАЊО: 1. Фишори гидростатикї дар охири капилляри артериявї 30 мм ст симобро ташкил мекунад, ки ба фишори моеъи байнињуљайраги 8 мм ст. симоб рост меояд. Фишори онкотикии плазма мувофиќи меъёр (25 мм ст. симоб) аст, фишори онкотикї дар моеъи байнињуљайрагї 70%-ро аз  плазма ташкил мекунад. Њаракати моеъро дар нўги артерияви капилляр нишон дињед. 2. Бо литр миќдори плазма ва њуљайрањои хуни одам вазнаш 90 кг-ро, ки дорои нишондињандаи гемотокрити 40%¬ аст њисоб кунед. 3. Њангоми ба организми одам дохил шудани гази ѓубори ангишт ѓунљоиши оксигении хун то 40 кам мешавад. Миќдори гемоглобин 140 г/л. Фањмонед, ки камшавии ѓунљоиши оксигенї ба чї мувофиќ аст. 4. Ба ташхиси хун бањо дињед: лейкоситњо-7,5.109/л, формулаи лейкоситарї: c/њ нейтрофилњо -4%, с/њ нейтрофилњо 65%, эозинофилњо-20%, лимфоситњо 25%, моноситњо -6%. 5. Ба ташхиси хун бањо дињед: лейкоситњо-22.109/л, формулаи лейкоситарї-10%, нейтрофилњо-75%, эозинофилњо -4%, лимфоситњо -20%, моноситњо 6%. 6. Ба ташхиси хун бањо дињед: лейкоситњо-20.109/л, формулаи лейкоситарї -1%, нейрофилњо -1%, ч/њ нейтрофилњо -4%, с/њ нейтрофилњо -75%, эозинофилњо -3%, лимфоситњо-25%, моноситњо -8%. 7. Дар ваќти муайян кардани гурўњњои хун бо ёрии зардобаи стандартии 4-гурўњ баъди илова кардани хуни ташхисшаванда дар II ва III зардоба, дар I ва IV ќатраи хун ва зардоба агглютинатсия нест. Натиљаи гирифтаатонро фањмонед. 8. Зани хунаш резуси манфї дошта њомиладор буда, љанинаш резуси мусбат дорад. Мумкин аст резус - конфликт ба амал ояд? Фањмонед. 9. Миќдори тромбоситњо 1,5.1011/л, ваќти лахташавии хун 5даќиќа. Ба хуни ташхисшуда бањо дињед. 10. Баъди кори љисмони ваќти лахташавї 2 даќиќа. Ин натиљаро фањмонед. 11. Миќдори сафеда дар зардобаи хун 50 г/л. Ба ин нишондањанда бањо дињед. 12. Дар варзишгарон баъди машќ миќдори лейкоситњо дар хун то 16.109/л зиёд мешавад. Ин њодиса чїном дорад? Натиљаро шарњ дињед. 13. Дар кўдакон ва пиронсолон фарќи миќдори эритроситњо дида намешавад. Дар мардњо миќдори эритроситњо назар ба занњо зиёд аст. Механизми ин љараёнро маънидод кунед. 14 Миќдори эритроситњо дар варзишгарон баъди машќкунї то 5,5.1012/л (то машќ 4,5.1012/л). Сабаби зиёдшавии эритроситњоро фањмонед. 15. Зани резуси хунаш мусбат њомиладор буда љанин хуни резуси манфї дорад. Хавфи резус- конфликт дар ин њолат аз њад зиёд аст ё не?

ФИЗИОЛОГИЯИ СИСТЕМАИ НАФАСКАШЇ Нафашкашї гуфта љамъи љараёнњоеро меноманд, ки миќдори муайяни оксиген ва гази карбонро дар хун таъмин менамояд. Дар њолати оромї дар як даќиќа ба њисоби миёна организми одам 250-300 мл оксигенро ќабул карда, 200-250 мл гази карбонро хориљ мекунад. Дар њолати кори љисмонї кардан талабот нисбат ба оксиген афзуда, дар шахсони машќнакарда то 2-3 л/даќиќ ва дар шахсони машќкарда 4-6 л/даќиќаро ташкил мекунад. Панљ љараёни нафаскаширо фарќ мекунанд. (Расми 5) 1) нафаскашии беруна ё тозашавии шуш - мубодалаи њаво байни алвеолањои шуш ва муњити беруна. 2) мубодилаи газњо дар шуш - панњшавии оксиген аз алвеолањо ба хун ва гази карбон аз хун ба алвеолањо. 3) кашонидани газњо - љараёни кашонидани оксиген аз шуш ба бофтањо ва гази карбон аз бофта ба шуш. 4) мубодилаи газњо дар бофтањо - пањншавии оксиген аз хун ба бофта ва гази карбон аз бофтањо ба хун. 5) нафаскашии дохилњуљайравї - вайроншави биологии моддањои хўрока. Чор раванди аввалро физиологњо меомўзанд, раванди охиронро бошад биохимикњо меомўзанд.

ТОЗАШАВИИ ШУШ Дар ваќти тозашавии шуш мубодилаи њавои алвеолярї бо атмосферї ба амал меояд. Ин љараён аз њисоби нафасгирї ва нафасбарорї ба амал меояд. Нафасгирї ин љараёни фаъол буда (бо иштироки мушакњои нафаскашї ба амал меояд) дар натиљаи он њавои атмосферї ба алвеолањо дохил мешавад. Дар ваќти нафасгирї ду мушаки нафаскашии байниќабурѓавии беруна ва диафрагма иштирок мекунанд. Вобаста аз иштироки мушакњо 3 намуд нафаскаширо фарќ мекунанд. 1) намуди синагї, ё ки ќабурѓагї - дар ин намуд мушакњои байниќабурѓагии беруна иштирок мекунанд. 2) нафаскашии шикамї ё диафрагмавї - дар ин намуд фаќат диафрагма иштирок мекунад. 3) намуди нафаскашии омехта. Механизми нафасгирї. Дар нафаскашии синагї мушакњои байниќабурѓагии беруна кашиш хўрда, ќабурѓањоро мебардорад ва ќафаси сина васеъ мешавад. Ин ба камшавии фишори дохилиплеврагї ва сустшавии шуш ба амал меояд, ки он ба камшавии фишори дохили - алвеоалагї сабаб шуда, дар натиља њавои атмосферї ба шуш дохил мешавад. Дар нафаскашии шикамї бошад, диафрагма кашиш хўрда њамвор мешавад, ки ин њам зиёдшавии њаљми ќафаси синаро ба таври вертикалї таъмин менамояд. Њолати оромона нафас баровардан раванди ѓайрифаъол мебошад, барои он ки мушакњои нафаскашї иштирок намекунанд. Дар намуди нафаскашии ќафасисинагї сустшавии мушакњои байниќабурѓагии берунї ба амал омада, ќафаси синаро ба поён мефурорад, ки дар натиља, фишори дохилиплеврагї зиёд шуда, њаљми шуш хурд мешавад ва фишори дохили алвеолањо њам зиёд шуда њаво аз алвеолањо ба берун мебарояд. Дар нафаскашии шикамї бошад, сустшавии диафрагма ба зиёдшавии гунбази вай оварда мерасонад; њаљми ќафаси сина хурд мешавад, ки фишори плевралиро зиёд мекунад. Дар њолати чуќур нафас гирифтан мушакњои нафаскашї иштирок мекунанд. Дар нафаскашии синагї мушакњои байниќабурѓагии дохилї иштирок мекунанд. Дар натиља ќабурѓа ба таври максималї поён фуромада, њаљми ќафаси сина ба таври максималї хурд мешавад, ки ба камшавии фишори дохилиплеврагї, хурдшавии шуш ва ба берун баровардани њаво мусоидат мекунад, ки онро нафасбарории чуќур меноманд. Дар нафаскашии шикамї бошад, кашишхўрии мушакњои рост ва каљи шикам ба амал меояд, ки дар натиља фишори дохили шикам афзуда, калоншавии гунбази диафрагмаро зиёд мекунад ва њаљми ќафаси сина хурд мешавад.

Нишондињандањои тозашавии шуш 1. Зудии нафаскашї - миќдори даври нафаскашї дар 1 даќиќа. Дар њолати муќаррарї 16-18 (дар варзишгарон 10-12). 2. Њаљми шуш - чор намуди њаљми шушро фарќ мекунанд: а) њаљми нафаскашї (ЊН) - миќдори њавое, ки одам дар њолати оромї нафас мегирад ва нафас мебарорад, ба 500 - 800 мл баробар аст; б) њавои эњтиётии нафасгирї - њаљми њавое, ки одам ба таври максималї нафас мегирад, дар њолати муќаррарї ба 2,5 литр баробар аст; в) њавои эњтиётии нафасбарорї гуфта њамон њаљми њавоеро меноманд, ки одам ба таври максималї нафас мебарорад. Дар њолати муќаррарї ба 1,3 - 1,5 литр баробар аст; г) њавои боќимонда - он њаљми њавоеро меноманд, ки дар шуш њангоми чуќур нафас баровардан боќї мемонад, дар њолати муќаррарї 1-1,5 литрро ташкил мекунад. 3. Ѓунљоиши шуш - чор намуди ѓунљоиш мављуд аст, ки њар яки он ба худ ду ё аз ин њам зиёд њаљми шушро ташкил мекунад: а) ѓунљоиши њаётии шуш (ЃЊШ) - миќдори њавое, ки одам ба таври максималї баъди чуќур нафас гирифтан нафас мебарорад, ин ѓунљоиш 3 њаљмро дар бар мегирад (ЊH, ЊЗН, ЊЗНб). б) њаљми нафасгирї - миќдори њавое, ки одам метавонад ба таври максималї нафас гирад, ки дар навбати худ ду њаљмро дар бар мегирад. в) њавои боќимондаи ѓунљоиши шуш - миќдори њавое, ки дар шуш баъди нафасбарорї боќї мемонад, ду њаљмро дар бар мегирад (њаљми захиравии нафасбарорї, њаљми боќимонда). г) ѓунљоиши умумии шуш - миќдори њавое, ки дар шуш баъди нафасгирии максималї боќї мемонад ва он чор њаљми шушро дар бар мегирад (ЊH, ЊЗНб, ЊЗН, ЊБ). 4. Њаљми даќиќагии нафаскашї (ЊДН) - миќдори њавое, ки аз шуш дар 1 даќиќа дар њолати оромии нафаскашї мегузарад. Ин миќдор нишондињандаи тозашавии шуш ва кори онро нишон медињад - дар њолати муќаррарї ба 6-9 литр баробар аст. 5. Винтилятсияи алвеолањо (ВА) - миќдори њавое, ки тавассути алвеолањо дар 1 даќиќа мегузарад. Ин миќдор нишондињандаи тозашавии алвеолярї ва кори фоидноки шушро инъикос мекунад. Нишон дода шудааст, ки њангоми нафаскашї як ќисми њаљми нафаскашї дар роњњои аъзои нафаскашї (холигии бинї, њалќ нойи нафас ва бронхњо) мемонад ва дар мубодилаи газ иштирок намекунад. Ин њаљми њаво фазои њаљми мурдаро ташкил мекунад. Њамин тариќ, ВА ФМ-ро ба њисоб намегирад. ВА=(ЊН-ФМ)хЗН; 6. Коэффисиенти тозашавии шуш - њамон ќисми њавои алвеоляриро инъикос менамояд, ки аз њавои атмосфери дар ваќти оромона нафас кашидан иваз карда мешавад. Дар њолати муќаррарї ин нишондињанда ба 1/7 - 1/8 баробар аст ва он нишон медињад, ки дар ваќти оромона нафас кашидан дар њар нафасгирї њамаги 1/7 - 1/8 ќисми њавои алвеолярї ба атмосферї иваз мешавад. 7. Вентилясияи максималии шуш (ВМШ) - њаљми њавое, ки метавонад дар ваќти ба таври максималї ва тез нафас кашидан аз шуш гузарад. Барои муайян кардан ташхисшаванда дар давоми 15 сония бояд њар чї бештар ва чуќуртар нафас кашад. Њаљми њосилшударо ба 4 зарб зада, тозашавии максималии шушро муайян мекунанд. Дар одамоне, ки ба варзиш машѓуланд (ВМШ), ба 120 литр/даќиќа баробар аст. 8. Њаљми тезонидани нафасбарорї (ЊТН), ё индекси Тиффано-њаљми њавое, ки тавассути роњњои нафаскашї дар сонияњои аввали нафасбарорї максималї баъди нафасгирии чуќур мегузарад. Ин индексро бо литр/сония, ё ки бо фоиз аз њаљми ѓунљоиши њаётии шуш муайян мекунанд. Дар њолати муќаррарї ЃЊШ на кам аз 75-84% ташкил мекунад. 9. Ваќти нафасгирї ва нафасбарорї - дар њолати муќаррарї ваќти нафасбарорї аз нафасгирї зиёдтар мебошад.

УСУЛЊОИ ОМЎЗИШИ ТОЗАШАВИИ ШУШ 1) пневмография - сабт намудани њаракатњои ќафаси сина. Пневмограмма имконият медињад, ки ба зудии нафаскашї бањо дода шавад. 2) спирометрия - ченкунии баъзе њаљмњои шуш (ЊН, ЊЗНафасгирї, ЊЗНафасбарорї) ва ЃЊШ. Аз спирометрияњои њавої ва обї истифода мебаранд. 3) спирография - ба таври графикї инъикос намудани њаљмњое, ки тавассути шуш дар њолати нафаскаши ором ва гипервентилятсия мегузарад. Барои иљроиши ин маќсад аз метатестњо (метатест -1, метатест -2) истифода мебаранд. Дар ин система оњаки натрони, ки гази карбони њосилшударо фурў мебаранд ва аз рўи камшавии њаво дар ин системаи сарбаста миќдори истеъмоли оксигенро муайян мекунанд. Аз спирограммаи њосилшуда њамаи нишондињандањои дар боло зикрёфта муайян карда мешавад. Намудњои (вентилятсия) тозашавї: 1) эйпноэ - њолати мўътадили нафаскашї то 12-18 маротиба дар як даќиќа; 2) гиперпноэ - зиёдшавии чуќурии нафаскашї бе таѓйирёбии зуддии нафаскашї - ин нафаскашї њангоми дар хун зиёд шудани гази карбон (гиперкапния) ба амал меояд. 3) тахипноэ - зиёдшавии зуддии нафаскашї бе таѓйирёбии чуќурии нафаскашї - ин нафаскаширо дар ваќти камшавии оксиген (гипоксемия) дар хуни артериявї дидан мумкин аст. 4) гипервентилятсия зиёдшавии зуддї ва чуќурии нафаскашї. Ин нафаскашї дар ваќти иљрокунии кори љисмонї дида мешавад. 5) Нафасгирї бо тез-тез нигоњ доштани нафаскашї (апноэ) - ин тарзи нафаскашї дар ваќти суруд хондан сухан рондан ва ѓайрањо дида мешавад. Намудњои вентилясия, ки дар ваќти осеб дидани маѓзи сар ба амал меояд: 1) гаспиг ё нафаскашии оњиста, ки дар ваќти нафасгирї ва нафасбарории ларзон ба амал меояд. Ин дар ваќти нарасидани оксиген дар маѓзи сар ба амал меояд; 2) намуди атактикии нафаскашии нобаробарї, хаотикї, ва муваќќатї - ин тавр нафаскаширо дар ваќти вайрон шудани алоќамандии маѓзи дарозрўя бо кўпруки варолев дидан мумкин аст; 3) апнейзис ё нафаскашии апнейистикї - дар ин њолат нафасгирї давомнок буда, нафасбарорї кўтоњ мешавад. (дар њолати буридани маѓзи дарозрўя) 4) типи нафаскаши Чейно-Стокс - оњиста баландшавии мављи нафаскашї нест шуда, баъди каме оромї боз аз нав оњиста баланд мешавад, ин њолатро дар ваќти осеб дидани кори нейронњои нафаскашии маѓзи дарозрўя дидан мумкин аст; 5) нафаскашии Биот - байни нафаскашии муќаррарї ба таври дарозшавии давраи оромї то 30 сония мушоњида мешавад. Ин таври нафаскашї дар ваќти осеб дидани нейронњои нафаскашии кўпруки варолев ба амал меояд; 6) опраксияи нафаскашї - дар ин њолат бемор наметавонад озодона чуќурї ва зудии нафаскаширо иваз кунад. Ин њолат њангоми осеб дидани ќисмњои пешона ба амал меояд; 7) тозашавии бисёри (гипервентилятсия) асабї - дар ваќти осеб дидани маѓзи миёна ба амал меояд.

ФИШОРИ МАНФЇ ДАР ХОЛИГИИ ДОХИЛИПЛЕВРАГЇ Чи тавре ки маълум аст, шуш бо пардаи серозї - плевра пўшида шудааст, ки аз баргакњои висералї (бофтаи шушро пўшондааст) ва париеталї (ќафаси синаро пўшонидааст) иборат аст. Дар байни ин ду баргак холигии плевра мављуд аст. Фишор дар ин холигї аз фишори атмосферї паст аст. Агар фишори атмосфериро сифр ќабул намоем, он гоњ дар холигии плевралї фишор аз сифр њам паст аст, ки онро фишори манфї меноманд. Андозаи ин фишор аз даври нафаскаши вобаста аст: дар охири оромона нафас баровардан 5-7 мм ст симоб, дар охири нафасбарории љуќур 1-2 мм ст сим, дар охири нафасбарории оромона 7-9 мм ст симоб. Фишори манфї дар холигии плевра ба се сабаб асос ёфтааст: 1) суст инкишоф ёфтани шуш назар ба ќафаси сина; дар кўдакони навтавлид фишори дохилии плевраашон бо фишори атмосферї баробар аст. Дар њафтаи дуюми инкишоф бошад суръати васеъшавии ќафаси сина назар ба шуш афзуда фишори дохилиплеврагї бошад, аз атмосферї паст мешавад; 2) ќувваи кашиши парда, ки моеъ алвеолањоро мепўшонад (55-65%), аз ќобилияти кашишхўрии эластикии шуш вобаста аст. Кашиши сатњи беруна аз њисоби сурфактант (моддае, ки сатњи дохилии алвеоларо мепўшонад) ба амал меояд. Ин мањлул ќобилияти сусти кашиши њолати алвеолањоро мўътадил мекунад: дар њолати нафасгири ин моеъ алвеолањоро аз кашиши зиёд њимоя мекунад (аз сабаби он, ки молекулањои сурфактант аз њам дур љойгир буда кашиши сатњи берунаро зиёд мекунанд) дар ваќти нафасбарорї бошад молекулањои сурфактант ба њам наздик шуда, кашиши сатњи берунаро суст мекунад; 3) ќобилияти эластикї доштани бофтањои алвеолањо (35-45%-и кашиши эластикии шушро ташкил мекунад). Дар бофтањои алвеоли нахњои эластикї (ёзанда) мављуданд, ки бо нахњои коллагени дар гирди алвеолњо тўри спиралї њосил мекунанд. Дар ваќти кашишихўрї нахњои эластикї 2- маротиба калон шуда, нахњои коллагенї њамагї 10% дароз мешаванд. Њаминро ќайд кардан љоиз аст, ки фишори манфї агар аз кашиши эластикии шуш зиёд шавад, дар холигии плевра фишор паст мешавад. Дар њолати нафасгирї кашиши эластикии шуш зиёд шуда фишор дар дохили плевра манфї мешавад (ё кам мешавад). Роњњои нафаскашї. Роњњои болої ва поёниро фарќ мекунанд. Ба роњњои болої – холигии бинї, њалќ, бинї ва гулў дохил мешаванд. Ба роњњои поёнї бошад нойи нафас (трохея) ва бронхњо дохил мешавад. Мувофиќи таснифи Вейбел (1970) трахея аввал ба бронхњои асосї (чап ва рост) таќсим мешавад, ки онро генератсияи бронхњо меноманд. Дар генератсияи дуюм бошад, бронхњо ба паллањо таќсим мешаванд. Дар 3-ум бошад, бронхњо ба сегментњо, дар 4-ум ба бронхњои зерсегментї таќсим мешаванд. Баъд 5-15-ум, ки шохаронии онњо ба бронхиолњо аст, 16-24 генератсияи алвеолањо аст, ки њубобчањои деворашон тунук буда, андозаашон ќариб ба 0,18-0,25 мм баробар аст. Дар шуш миќдори онњо ќариб 300 миллион буда, майдони умумиашон ќариб 90м2 ташкил медињад. Энергетикаи нафаскашї. Дар њолати нафаскашии мўътадил (ХДН=6-8 л/даќ) 0,3 кГм/даќ энергия сарф мешавад, ки 2-3%-и сарфи энергияи умумиро ташкил мекунад.

МУБОДИЛАИ ГАЗЊО ДАР ШУШ Ин љараёне мебошад, ки аз њисоби омезиши газњо (оксиген ва карбон) тавассути ќабати алвеолярї ва капиллярї сурат гирифта, аз ќабатњои зерин иборат аст: (Расми 6)

1) ќабати алвеолярї; 2) мањлули интерситиали (байни мембранаи алвеолярї ва эндотелияи капиллярї); 3) эндотелияи капиллярии гардиши хурди хун, 4) плазмаи хун, 5) (љилди) пардаи эритроситњо. Њамин тавр газњо тавассути мембранаи алвеолярию капиллярї бо ёрии ду муњити мањлулї такшон мешаванд. Аз ин лињоз ба омезиши газњо њалшавии газњо дар мањлулњо таъсир мерасонад. Омилњое, ки ба омезиши газњо дар мембранаи алвеолярї ва капиллярї таъсир мерасонад, инњоянд:

1. Фарќияти (градиенти) фишори парсиалии газњо дар њавои алвеолї ва шиддатнокии порсиалии онњо дар хун. Фишори парсиалї - ин фишори гази алоњида дар таркиби газњои омехта мебошад. Барои њисоб кардани он донистани фоизнокии газњои мављуда ва фишори умумї лозим аст. Масалан фишори атмосферї дар миќёси бањр ба 760 мм ст симоб буда онро 20,93% оксиген, (0,03-0,05%) гази карбон ва (79,05%) нитроген ташкил мекунанд. Инро дониста, фишори парсиалии њар кадом газро њисоб кардан мумкин аст. Фишори дохилиплеврагї ба фишори атмосферї рост меояд, лекин дар алвеолањо буѓи об мављуд аст, ки фишори он ба 47 мм ст симоб баробар аст. Аз ин лињоз пеш аз њисоб кардани фишори порсиалии газњо дар алвеола муайян кардани фишори њар се газро дар њавои алвеолї лозим меояд (760-47-713). Донистани фоизнокии ин газњо дар њавои алвеолярї (оксиген-14%, карбон 5,5%) имконият медињад, ки фишори порсиалии ин газњо њисоб карда шавад. Барои њисоби фишори порсиалї дар њавои нафасбарорї фоизнокии ин газњоро донистан даркор аст (оксиген - 6 % карбон 4%). Аз гуфтањои боло маълум мешавад, ки дар њавои нафасбарорї назар ба њавои алвеолярї оксиген зиёд буда, гази карбонат камтар мебошад, аз он сабаб ки њавои нафасбарорї аз њавои атмосферї (150 мл - њаљми фазои мурда) ва њавои алвеолярї (350 мл) иборат аст. Шиддатнокии порсиалии газњо гуфта ин фишори гази алоњидаро меноманд, ки дар моеъ њал шуда аст, дар мисоли мо, дар плазмаи хун. Дар миќёси бањр фишори порсиалии оксиген дар њавои алвеолярї 100 мл симоб, гази карбон бошад ба 40 мм ст.симоб баробар аст. Шиддатнокии порсиалии газњо дар хун мувофиќан 40 ва 48 мм ст.симобро ташкил мекунад. Њамин тавр омезиши оксиген тавассути мембранаи алвеолярию капиллярї ќувваи 60 мм ст.симоб, омезиши карбон бошад 8 мм ст.симобро талаб мекунад (барои СО2 хеле кам ќувва талаб мешавад, чунки њалшави СО2 дар мањлул назар ба њалшавии О2 20 маротиба зиёд аст). Њамин тавр, чи ќадаре ки фарќияти (градиенти) фишор зиёд бошад, њамон ќадар омезиши газњо тавассути мембранаи алвеолярию капиллярї зиёд мешавад. 2). Майдони алвеола: чї ќадар майдон зиёд бошад, омезиши газњо њам меафзояд. 3). Ѓафсии мембранаи алвеолярию капиллярї - чї ќадар мембрана ѓафс бошад, њамон ќадар омезиши газњо кам мешаванд. 4). Суръати њаракати хун - чї ќадар суръат зиёд шавад, њамон ќадар омезиш зиёд мешавад. 5). Ваќт - чї ќадар ваќт зиёд бошад, њамон ќадар омезиш зиёд мешавад. 6). Њалшавандагии газњо дар мањлул - чї ќадар њалшавандагї зиёд шавад, омезиш њамон ќадар меафзояд. Дар клиника ба таври васеъ мафњуми ќобилияти омезишкунии шуш (ЌОШ) истифода бурда мешавад. ЌОШ -ин нисбияти њаљми гази такшоншуда (гузашта) тавассути мембранаи шуш дар 1 даќиќа ваќт њангоми фарќияти фишор ба 1 мм ст.симоби баробар будан аст. Њисоби градиенти фишор аз њисоби градиенти дарозии капиллярии шуш иљро карда мешавад. Мисол, барои оксигени њавои алвеолї фишори парсиалї ба 100 мм ст.симоб (агар одам дар сатњи бањр бошад), дар капиллярњо дар аввалу охир - 40 мм ст.симоб, дар охири тамомшавии дисталї - 100 мм ст.сим. ва фарќи мобайнї 10 мм ст.сим. мебошад. Дар шароити муќаррарї одам 250-300 мл оксигенро дар 1 даќиќа фурў мебарад. Барои карбон градиенти мобайнї 04-05 мм ст.симоб мебошад. Дар шароити муќаррарї одам 250 мл гази карбонро дар 1- даќиќа хориљ мекунад. Њамин тавр, ЌОШ бо карбон 620 мм ст.симобро ташкил мекунад. Алоќаи хун бо њавои авлеолярї дар 0,3 - 0,7 сония ба амал меояд. Дар ин давра баробаршавии пурраи шиддатнокии порсиалии газњо дар хун бо фишори порсиалии ин газњо дар њавои алвеолярї аз њисоби тозашавии њаракати хун мушоњида мешавад.

ТАНОСУБИ ТОЗАШАВЇ ВА ПЕРФУЗИОНЇ Ин муносибати вентилятсияи алвеолярї (ВА) ба перфизия (њаракати хун тавассути капиллярњои гардиши хурди хун) аст. Дар њолати муќаррарї ВА баробар аст ба 4-5 л., перфузия бошад (њаљми даќиќавии хун, ки тавассути капиллярњои гардиши хурди хун њаракат мекунад), ба 5 л. Њамин тавр таносуби вентилясионї бо перфузия 0,8-1,0 (4/5, 5/5) аст. Аз гуфтањои боло дида мешавад, ки нобаробарии вентилясия ба гардиши хун вуљуд дорад. Ин бо он алоќаманд аст, ки асоси шуш наѓз перфузия шуда, бад вентилясия мешавад. Ќисми болои шуш баръакс бад перфузия гашта наѓз вентилясия мешавад. Новобаста аз мављудияти рефлекси алвеолярию капиллярї, ки мутаносибии байни алвеолањои тозакунанда ва љараёни перфузикунонии онњоро танзим менамояд, њолате ба амал меояд, ки авеолањои тозакунанда аз гардиши хун мањруманд. Њаљми њаво дар ин алвеолањо њаљми холигии мурдаи физиологиро ташил мекунад. Аз ин лињоз дар ваќти њисоби таносуби вентилясионию перфузионї њаљми умумии фазои мурдаро (њавое, ки дар мубодилаи газњо иштирок намекунад) фазои мурдаи анатомї ва физиологї меноманд (ФМ) ба инобат гирифта мешавад. Дар њолати муќаррарии анатомї ФМ баробар аст ба 150 мм баробар аст, дар њолати физиологї бошад ба нол баробар аст. Дар њолати "дароз кашидан" фишори гидростатикї шуш бохун баандозањои баробар таъмин мешавад. Дар њолати “нишастан” болои шуш 15% камтар, дар њолати “рост истодан” -25% камтар бо хун таъмин мешавад. Дар ваќти даркорї барои зиёд кардани ЌОШ-и одам ўро хобонидан лозим аст.

ГАЗЊОИ ХУН Оксиген ва карбон дар хун, дар ду шакл љой гирифтаанд. Дар шакли кимиёвии пайваста ва дар шакли омехта. Оксиген дар хуни артериявї ба миќдори 200 мл/л буда, аз он 0,3% дар шакли њалшуда, ќисми боќимонда дар шакли пайвастагии кимиёвї ба намуди оксигемоглобин (НВО2) ва намаки калии оксигемоглобин (КНВО2) вуљуд дорад. Гази карбонат дар хуни артериявї ба миќдори 520 мл/л буда аз он 2,5% дар шаклии њалшуда, боќимонда дар шакли пайвастагињои кимиёвї ба намуди кислотаи ангиштсанг (Н2СО3), бикарбонати калий (КНСО3), бикарбонати натрий (NaНСО3) ва карбогемоглобин (НвСО2) вуљуд дорад. Ќайд кардан љоиз аст, ки њамаи оксигени пайваста дар эритроситњо љойгир аст, ќисми карбони пайваста бошад, ќисман дар эритроситњо (Н2СО3, КНСО3, НвСО2) ва ќисман дар плазмаи хун љой гирифтааст (NaHСО3). Дар хуни венагї оксиген 120 мл/л ва гази карбонат 580 мл/л љой гирифтааст. Гази њалшуда дар плазма шиддатнокии онро ташкил мекунад. Шиддатнокии оксиген дар хуни атрериявї ба 100 мм.ст. симоб баробар буда, дар хуни венагї бошад, ба 40 мм.ст. симоб баробар аст. Шиддатнокии гази карбон дар хуни артериявї ба 40 мм.ст. симоб баробар буда, дар хуни венагї бошад, ба 48 мм.ст.симоб баробар аст. Наќлиёти (кашонидани) оксиген. Дараљаи сершавии гемоглобин аз оксиген, яъне њосилшавии оксигемоглобин аз шиддатнокии оксиген дар хун вобаста аст. Ин вобастагї дар шакли наќшаи дисосиатсияи оксигеноглобин нишон дода шудааст. (Расми 7)

Вазни асосии оксиген дар ваќти нафаскашии муќаррарї ба гемоглобин вобаста аст. 1 гр. Нв ќбилияти 1,34 мл оксигенро пайваст дорад. Яке аз хосиятњои раванди кашонидани оксиген дар муњит ин монандии гемоглобин ба оксиген бинобар шиддатнокии парсиалии он аст.

Яке аз аввалинњо шуда олим Бор дар таљрибањои худ нишон дод, ки ин вобастагї ба S монанд аст. Њангоми шиддатнокии оксиген дар хун ба нол баробар будан дар хун танњо гемоглобин барќароршуда мављуд аст. Баландшавии шиддатнокии оксиген ба зиёдшавии миќдори окигемоглобин сабаб мешавад. Хусусан, дар ваќти зиёдшавии шиддатнокии оксиген аз 10 то 40 мм.ст.симоб сатњи оксигемоглобин то 75% меафзояд. Њангоми шиддатнокии оксиген ба 60-70 мм.ст.симоб баробар будан сершавии гемоглобин аз оксиген то ба 90% мерасад. Дар ваќти афзудани шиддатнокии оксиген пайвастшавии оксиген ба гемоглобин зиёд мешавад ва окигемоглобин зиёдтар њосил мешавад ва хати каљи диссотсиатсияи оксигемоглобин ба тарафи чап майл мекунад. Дар њолати кам будани шиддатнокии оксиген пайвастшавии гемоглобин ба оксиген кам шуда миќдори оксигемоглобин њам кам њосил мешавад. Хати каљи диссоситаисяи окигемоглобин дар ин њолат ба тарафи рост майл мекунад. Дар капиллярњои гардиши хурди хун њангоми дар хун зиёд шудани шиддатнокии оксиген, хати каљи диссосиатсияи оксигемоглобин ба тарафи чап майл мекунад. Дар капиллярњои гардиши калони хун бошад, њангоми зиёд шудани шиддатнокии гази карбон хати каљи диссотсиатяи оксигемоглобин аз њисоби камшавии пайвастшавии гемоглобин ба оксиген ба тарафи рост майл мекунад. Омилњое, ки ба пайвастшавии гемоглобин бо оксиген таъсир мекунанд: 1. Шиддатнокии парсиалии оксиген дар хун. Дар њолати зиёд шудани шиддатнокии парсиалї пайвастшавии гемоглобин бо оксиген зиёд шуда, хати каљи диссосиатсияи оксигемоглобин ба тарафи чап майл мекунад. 2.Шиддатнокии парсиалии гази карбон дар хун. Дар њолати афзудани шиддатнокии парсиалии гази карбон пайвастшавии гемоглобин ба оксиген кам шуда, хати каљи диссосиатсияи оксигемоглобин ба тарафи рост майл мекунад. 3. рН-и хун. Дар њолати зиёд шудани рН (алкалоз) зиёдшавии пайвастшавии гемоглобин бо оксиген ба амал омада, хати каљи диссотсиатсияи оксигемоглбин ба тарафи чап мегузарад. Њамин тавр, дар њолати зиёд шудани ионњои гидроген (камшавии рН) ва зиёдшавии шиддатнокии парсиалии гази карбон дар муњит ба пастшавии пайвастагии гемоглобин ба оксиген сабаб мешавад. Ин њолатро (натиљаи Бор) меноманд. Ин омилњоро дар бофтањо мушоњида намудан мумкин аст, ки ба додани оксиген аз тарафи гемоглобин мусоидат менамояд. 4. Њарорати бадан. Дар њолати баланд шудани њарорат пайвастшавии гемоглобин ба оксиген кам мешавад ва хати каљи диссосиатсяи оксигемоглобин ба тарафи рост майл мекунад. 5. 2,3 -дифосфоглисерат (2,3 - ДФГ - пайвастагие, ки дар эритроситњо љамъ мешавад). Њанўз дар соли 1909 физиолог Баркрофт ва њамкоронаш муайян карданд, ки дар мањлулњо гемоглобин назар ба эритроситњо ба оксиген бисёр наздикї дорад. Ва аќидае пешнињод карда шуд, ки дар эритроситњо кадом як мањлуле мављуд аст, ки ба пайвастшавии оксиген бо гемоглобин монеа мешавад. Фаќат дар соли 1967 муайян карданд, ки ин модда 2,3 ДФГ - мањсули таљзияшавии глюкоза дар эритроситњо мебошад. Дар мардуми кўњистон, ки доимо аз кам будани оксиген танќисї мекашанд ва онро фишори пасти парсиалї ба амал меорад, њосилшавии 2,3 - ДФГ зиёд мешавад. Дар натиља, бофтањо оксигени зиёдро аз њисоби камшавии пайвастшавии эритроситњо бо оксиген таъмин мекунад. Ин модда дар занњои њомила њам зиёд мешавад, ки имконияти додани оксигенро аз модар ба љанин таъмин мекунад. Њамин тавр, пайвастшавии гемолобин бо оксиген дараљаи сершавии бофтањоро бо оксиген муайян мекунад: чї ќадар пайвастшавї зиёд бошад, њамон ќадар бофтањо кам оксиген мегиранд. Барои бањо додан ба пайвастшавии гемоглобин бо оксиген индекси махсус Р50 ќабул шудааст, ки он шиддатнокии оксигенест, ки дар он њолат 50% оксигемоглобин њосил мешавад. Чї ќадаре ки индекс Р50 калон бошад, њамон ќадар пайвастшавии гемоглобин бо оксиген камтар мушоњида карда мешавад. Кашонидани гази карбон. Њангоме, ки хуни капиллярии бофта (капилляри гардиши калони хун) бо бофтае, ки дар он шиддатнокии парсиалии гази карбон ба 48-60 мм.ст.симоб (дар хуни артериявї 40 мм.ст.симоб) баробар аст наздик мешавад. Дар чунин градиент гази карбони ба хунравонашуда дар плазма њал мешавад ва ба эритросит дохил мегардад. Дар ин љо бо таъсири ферменти карбоангидраза СО2 бо об пайваст шуда, кислотаи ангиштсангро њосил мекунад, ки ба Н+ ва НСО3 диссосиатсия мешавад. Ионњои озоди гидроген бо намаки калийи оксигемоглобин пайваст мешаванд. Дар натиља, пайвастшавии гемоглобин бо оксиген кам шуда, гемоглобин бо ионњои гидроген пайваст мешавад. К+-и озодшуда ба ионњои НСО3 пайваст шуда, бикарбонати калийро њосил мекунад. Оксигени озодшуда бошад, аз њисоби шиддатнокии градиент ба бофта мегузарад (дар бофта шиддатнокии оксиген 40 мм.ст.симоб, дар хуни артериявї 100 мм.ст.симоб). Ба њисоб грифтан лозим аст, ки дар эритроситњо миќдори зиёди анионњо НСО3 њосил мешавад. Ќисми он аз плазма баромада, бо катионњои Nа+ пайваст шуда, бикарбонати натрий њосил мекунад. Бар ивази баромадани анионњои НСО3 аз дохили эритросит анионњои хлор дохили эритросит мешаванд. Ин њолатро њаракати хлоридї ё њаракати Њамбурген меноманд. Њамин тавр карбони аз бофта баромада дар охир ба бикарбонати калий (дар эритроситњо) ва бикарбонати натрий (дар плазма) табдил ёфта, 1/3-и бикарбонати калий ва 2/3 бикарбонати натрий ба њамин шакл ба шуш меояд. Њамзамон дар эритросит ќисми на он ќадар калони карбон (5-10%), ки ба об пайваст нашудааст алоќамандии карбоминї бо гемоглобин пайдо намуда, карбгемоглобин (НвСО2) њосил мешавад. Њамин тавр, гази карбон дар чунин шакли пайвастагињои зерин: кислотаи ангиштсанг, карбогемоглобин, бикарбонатњои калий ва натрий кашонида мешавад. Ќайд кардан лозим аст, ки кислотаи карбон ва нафасгирї дар доимї нигоњ доштани рН-и хун наќши калонро мебозад. Ваќте, ки дар хун миќдори барзиёди ионњои гидроген пайдо мешавад, миќдори бикарбонати натрий кам мешавад, вале дар ин ваќт миќдори кислотаи карбон зиёд мешавад. Дар ин ваќт чуќурии нафасгирї ва тезшавии нафасгирї (гипервентилясия) ба амал меояд, ки дар натиља хориљшавии гази карбонат зиёд мешавад. Њангоми дар хун зиёдшавии консентратсияи гурўњи гидроксили (ОН), баръакс, миќдори бикарбонатњои натрий зиёд мешавад. Дар натиља, консентратсияи кислотаи карбон кам шуда, чуќурї ва зудии нафасгирї њам кам мешавад (гиповентилятсия), нигоњдории гази карбонат ва барњамдињии гипокапния ва шиддати порсионалии гази карбонат ба меъёр бармегардад: -40 мм.ст.симоб.

    Љараёнњое, ки дар капиллярњои гардиши калони хун ба амал меоянд.

Дар ин капиллярњо ду љараён ба амал меояд: 1) берун гаштани гази карбонат аз бофта ва њосилшавии пайвастагињои асосии он. 2) вайроншавии намаки калий оксигемоглобин ва пас аз он дохилшавии оксиген ба бофта. Ин љараён дар ваќти баромадани гази карбонат аз бофта аз њисоби гуногунии шиддатнокии он дар бофта ва дар хуни артериявї ба амал меояд. Дар ваќти берун баромадани гази карбон аз бофта дар хун реаксияњои зерин ба амал меояд. 1) СО2 тавассути плазма ба эритросит дохил шуда, дар ин љо бо таъсири карбоангидраза кислотаи ангиштсанг њосил мешавад (СО2 + Н2О = Н2СО3; 2) диссосиатсияи кислотаи ангиштсанг (Н2СО3 = Н+ + НСО3); иони гидрогени њосилшуда имконияти вайроншавии намаки калийи оксигемоглобинро таъмин мекунад (КHвO2 + Н+= К++ ННв + О2); 3) калийи њосилшуда бо анионњои НСО3 пайваст шуда, бикарбонати калий њосил мешавад (К+ - НСО3 = КНСО3); О2 -и њосилшуда аз њисоби градиенти шиддатнокии вай ба бофта дохил мешавад; 4) аз њисоби љамъшавии НСО3 њодисаи њаракати хлор ба амал омада, дар плазма њосилшавии бикарбонатї натрий мушоњида мешавад. (Na+ + HCO3 = NaHCO3); 5) гази карбонати бо об пайвастнашуда (5 - 10%) алоќамандии карбоминиро бо гемоглобин (СО2 + Нв = НвСО2) таъмин мекунад. Љараёнњое, ки дар капиллярњои гардиши хурди хун ба амал меоянд. Дар ин капиллярњо њам ду љараёни асосї ба амал меояд: I) дохилшавии оксиген аз алвеола ба хун аз њисоби градиенти фишори парсиалии О2 дар алвеолањо (100 мм.ст.симоб) ва шиддатнокии вай дар хун (40 мм ст.симоб) бо њосилшавии намаки калийи оксигемоглобин; II) вайроншавии пайвастагињои гази карбонат (бикарбонатњои калий ва натрий, карбогемоглобин) бо баромадани гази карбони њосилшуда аз хун ба алвеолањо аз њисоби градиенти шиддатнокии парсиалї гази карбон дар хун (48 мм ст.симоб) ва фишори парсиалии он дар алвеолњо (40 мм ст.симоб) Ин ду раванди асосї реаксияњои зеринро ба амал меоранд: 1) дохилшавии оксиген аз алвеолањо ба хун, ки зиёдшавии шиддатноки оксигенро дар хун зиёд намуда ин зиёдшавї пайвастшавии гемоглобинро бо оксиген њамроњї мекунад, ки дар натиљаи он вайроншавии карбогемоглобин ва њосилшавии оксигемоглобин (О2 + НвCO2 = НвО2 + СО2) ба амал омада, гази карбони озодшуда ба алвеолањо дохил мегардад; 2) оксигемоглобини њосилшуда анионњои НСО3-ро тела дода, аз бикарбонати калий намаки калийи оксигемоглобин њосил мешавад, дар ин намуд оксиген то капилляри гардиши калони хун кашонида мешавад (НвО2 + КНСО3 = КНвО2 + НСО3); 3) аниони њосилшудаи НСО3 бо ионњои гидроген пайваст шуда кислотаи ангиштсанг њосил мешавад, ки дар зери таъсири карбоангидраза ба об ва гази карбон људо мешавад (Cl+NaHCl3=NaCl+НСО3). Гази карбон њосилшуда аз алвеалањо берун мешавад; 4) љамъшавии анионњои НСО3 дар эритросит ба он оварда мерасонад, ки анионњои хлор ба плазма гузашта, анионњои НСО3-ро аз бикарбонати натрий тела мекунад. Дар ин љо бо ионњои гидроген пайваст шуда, охирон ба об ва гази карбон људо мешавад. (Cl + NaHCl3 =NaCl+НСО3).

ТАНЗИМИ НАФАСКАШЇ Танзими нафаскашї дар се сатњ ба амал меояд: 1.Сатњи якум танзими нафаскашї бо иштироки њароммаѓз ба амал меояд. Ин сатњ нафасгирї ва нафасбарориро ба амал меорад, барои он ки мотонейронњоро бо мушакњои нафаскашї пайванд месозад. Ин нейронњо дар сегментњои С3-5-и гардан (аксонњои ин нейронњо асаби диафрагмалї њосил мекунанд, ки ба њаяљоноии онњо кашишхўрии диафрагмаро таъмин мекунад) ва дар ќисми Тh1-12-и ќафаси сина - аксони ин нейронњо дар мушакњои дохилї ва берунии байниќабурѓавї ба охир расида, ба њаяљоноии онњо кашишхўрии ин мушакњоро таъмин менамояд) љойгир шудаанд. Њамин тавр бурриши њароммаѓз дар миќёси С2 ба боздории нафаскашї меорад, барои он ки кашишхўрии диафрагма ва мушакњои байниќабурѓавї ќатъ мегардад. Њангоми бурриш дар С6 ва поёнтар аз он аз њисоби кашишхўрии диафрагма фаќат нафаскашии шикамї боќї мемонад. 2. Сатњи дуюм танзим бо иштироки маѓзи дарозрўя ба амал меояд. Ин сатњи бо таври мавзун (ритмикї) ивазшавии нафасгирї ва нафасбарорї ва амали баръаксро таъмин менамояд. Дар ин маѓз маркази нафаскаши (МН) мављуд аст. Ин марказ аз 2 ќисм иборат аст - инспираторї нафасгириро ва экспраторї нафасбарориро таъмин мекунад. (Расми 8) Ќисми экспираторї дар ќисми каудалї (ба њароммаѓз наздик) љой гирифтааст, инсипираторї бошад, дар ќисми краниалї (ба маѓзи сар наздик) љойгир аст. Дар гузашта чунин мењисобиданд, ки ќисми инспираторї фаќат нафасгириро таъмин мекунад, ки ин тавр нест. Њоло бошад муайян шудааст, ки дар ин ќисм 3 гурўњи нейронњо мављуданд:  -(њангоми ба њаяљон омадани онњо хабарњо бо роњњои эфференї то ба мотонейронњои инспиратории мушакњои нафаскашї меоянд);  -(њангоми ба њаяљон омадани онњо хабарњо ба нейронњои инспиратории боздоранда меоянд (ТИН); ТИН -дар ваќти ба њаяљоноии онњо боздории  -нейронњо ба амал омада, дохилшавии хабарњо ба мушакњои испираторї ќатъ мегардад, дар натиља, онњо суст шуда, нафасбарории ором таъмин мегардад. Дар њолати аз њад зиёд ба њаяљон омадани  - нейронњо хабарњо фаќат ба ТИН наомада, балки ба ќисми экспиратории МН мераванд -аз он љо ба метонейронњои мушакњои дохилии байни ќабурѓавї ва мушакњои шикам, ки, дар натиља, нафасбарории чуќур ба амал меояд. Алоќамандии аферентии  нейронњо: 1). Сарчашмаи асосии роњи афферентии хабарњо хеморетсепторњо мебошанд. Хеморетсепторњои атрофї (дар синуси каротидї ва камонаки аорта љойгир шудаанд) ва марказї (дар маѓзи дарозрўя љойгир шудаанд)-ро аз њам фарќ мекунанд. Ангезанди адеквативии хеморесепторњои атрофї ин камшавии шиддатнокии оксиген дар хуни артериявї мебошад, лекин ин ретсепторњо метавонанд аз њисоби камшавии рН ва зиёдшавии шиддатнокии гази карбон дар хуни артериявї њам ба њаяљон оянд. Њаминро ќайд кардан љоиз аст, ки ангезандаи њаддии хеморетсепторњои атрофї њангоми шиддатнокии парсиалии оксиген ба 160-180 мм.ст. симоб баробар будан ба амал меояд. Дар шароити муќаррарї шиддатнокии парсиалии оксиген дар хуни артериявї 100 мм ст симоб баробар аст, пас дар њолати оромї ба  -нейронњои МН хабарњо ба таври доимї дохил гардида, бо нахњои эффентї бошад, ба таври даврї (дар натиљаи ба таври даврї боздории он дар ваќти ба њаяљоноии ТИН) меоянд. Ангезандањои адекватии хеморетсепторњои марказї ин зиёдшавии шиддатнокии гази карбон дар хуни артериявї мебошад. Ќайд кардан љоиз аст, ки дар ваќти ангезонидани хеморесепторњои канорї аввал тахипноэ ба амал омада, баъд бо гиперпное њамроњ мешавад. Њангоми ангезонидани хемосепторњои марказї аввал гиперпноэ ба амал омада, баъд бо тахипное пайваст мешавад. 2). Механоретсепторњои мушакњои скелетї ин ретсепторњо њангоми кашишхўрии мушакњои скелет, яъне дар ваќти иљрои кори љисмонї ба ангезиш меоянд ва ба пайдоиши гипервентилятсия то он ваќте ки дар хун миќдори барзиёди кислотаи ангиштсанг љамъ мешавад (танзими огоњкунанда, ки дар њолати асабнокшавї мушоњида мешавад) мусоидат мекунад. 3). Механоретсепторњои мушакњои нафаскашї, ки дар нафасбарорї иштирок мекунанд, ин ретсепторњо дар ваќти нафасбарорї ба ангезиш меояд (нафасбарории оромона ба таври ѓайрифаъол бе кашишхўрии мушакњо ба амал меояд), ки дар ваќти кори љисмонї мушоњида мешавад. Њамин тавр, дар њолати оромї ангезиши -нейронњо фаќат аз њисоби хеморесепторњои марказї ва канорї ба амал меояд. Алоќамандии афферентии -нейронњо: 1. Механоретсепторњои шуш: се механоретсепторњои асосиро фарќ мекунанд: а) ретсепторњои росткунанда, ки дар деворњои алвеолњо љойгир шуда, дар ваќти нафасгирї ба њаяљон меоянд ва  -нейронњоро фаъол мекунанд. Тавассути ин дар ваќти нафасгирї рефлекси Геринг-Брейер – љараёни боздории нафасгирї ва нафасбарорї ба амал меояд; б) ретсепторњои ирритантї, дар рањњои болоии нафаскашї љойгир шуда, ба таѓйирёбии бофтањои шуш сабаб мешавад. Ба њаяљоноии ин ретсепторњо дар ваќти вайрон шудани винтелятсияи (тозашавии) шуш (дар ин њолат тамоман сустшавии шуш - ателектаз њосил мешавад) ба амал меояд, яъне боздории -нейронњо ба амал омада, нафасгирии чуќурро њосил мекунанд, тавассути он дар нафасгирї њамаи бофтањои шуш иштирок мекунанд ва барќароршавии њамвори тозашавии шуш таъмин мегардад. Ин ретсепторњо якбора наќши хеморетсепторњоро иљро мекунанд. Барои њамин дар ваќти ангезонидани моддањои бадбуй апноэ, сулфа, атса ба амал меояд; в) ретсепторњои юкстаалвеолярї, наќши онњо то њоло пурра муайян нашудааст, онњо дар бофтањои интерститсиалие, ки дар ваќти варами шуш таѓйир меёбад, љойгиранд. Ангезонидани ин ретсепторњо ба тез-тез ва рўякї нафаскаши мебиёрад. Механоресепторњои мушакњои нафаскашї дар нафасбарорї иштирок мекунанд (байни ќабурѓавии беруна ва диафрагма), ангезонидани ин ресепторњо ба њаяљоноии -нейронњо ва боздории -нейронњоро аз тариќи бањаяљоноии ТИН таъмин мешавад. Алоќаи эфферентии -нейронњо. Аз ин нейронњо импулсњо ворид мешаванд: ё ба мотонейронњои мушакњои берунии байниќабурѓавї (шохањои пеши њароммаѓз, сегментњои синагї) дар сурати нафаскашии синагї, ё ба мотонейронњои диафрагма (шохањои пеши њароммаѓз, сегментњои 3-5-и гардан) дар сурати нафаскашии шикамї, ё худ њам ба ин ва њам ба он дар сурати нафаскаши омехта. Аз мотонейронњои њароммаѓз хабарњо ба мушакњои нафаскашї дохил шуда, кашишхўрии онњо ба амал омада, нафасгирї (њолати оромї ва чуќур) таъмин карда мешавад. Алоќањои эфферентии -нейронњо - Аз ин нейронњо хабарњо ё ки фаќат ба ТИН (дар њолати нафаскашии ором) ё ки ба ТИН ва ба ќисми экспиратории МН (дар ваќти гузаштани нафаскашї) дода мешавад. Дар ваќти ба њаяљон омадани ТИН боздории -нейронњои мушакњои инспираторї суст шуда, нафасбарории оромро (љараёни нофаъол) ба вуљуд меорад. Њангоми ангезонидани ќисми экспираторї хабарњо ба шохањои пеши њароммаѓзи сегментњои сина (ба мотонейронњои мушакњои байниќабурѓавии дохилї дар ваќти нафаскашии синагї) ё худ ба шохањои пеши њароммаѓзи сегментњои 1-2-и миёна (ба мотонейронњои мушаки шикамї дар ваќти нафаскашии шикамї) мераванд. Аз ин мотонейронњо хабарњо ба мушакњои нафаскашии экспираторї дохил шуда, нафасбарории чуќурро таъмин мекунанд (раванди фаъол). 3. Сатњи сеюми танзими нафаскашї аз њисоби нимкурањои калони маѓзи сар ба амал омада, мутобиќшавии нафаскаширо ба шароитњои гуногун таъмин менамояд: дар ваќти иљрои кори љисмонї, ба баландињои гунгун баромадан (пастшавии фишори атмосферї) ё ба зери об даромадан (баландшавии фишори атмосферї), дар ваќти сухан гуфтан, суруд хондан, хўрок истеъмол кардан ва ѓайрањо. Маркази нафаскашии маѓзи дарозрўя аз тарафи шўъбањои болои системаи марказии асаб (СМА) танзим карда мешавад. Дар ќисми пеши кўпруки варолёв маркази пневмотаксикї љойгир шудааст, ки фаъолияти даврии МН -ро таъмин мекунад: ба монанди баланд кардани суръати фаъолияти инспираторї ва тез кардани ба амалоии инспратории дигарро таъмин мекунад. Дар танзими нафаскашї марказњои гипотоламус наќши калон мебозанд. Дар зери таъсири марказњои гипотоламус зўршавии нафаскашї њангоми таъсиротњои дарднок, дар њолати эњсосоти баланд ва дар ваќти кори љисмонї мушоњида мешавад.

СИСТЕМАИ ФУНКСИОНАЛИЕ, КИ ШИДДАТНОКИИ ОПТИМАЛИИ ГАЗИ КАРБОН ВА ОКСИГЕНРО ДАР ХУН ТАЪМИН МЕКУНАД Системаи додашуда ќисматњои зеринро дар бар мегирад: 1) натиљаи охирини фоидаовари мутобиќат. (НОФМ). НОФМ -ин шиддатнокии оптималии гази карбон ва оксиген дар хуни артериявї, ки 40 ва 100 мм.ст.симобро ташкил мекунад; 2) ретсепторњои махсус (РМ) - ин ретсепторњои марказї ва канорї. 3) роњњои афферентї: а) асабї, ки тавассути онњо хабарњо аз РМ ба МН мераванд; б) гуморалї - хуне, ки шиддатнокии СО2 дар он зиёд буда, шиддатнокии О2 бошад, паст аст; МН-ро ба њаяљон меоранд. 4) СМА-шартан се сатњи (МН)-ро људо кардан мумкин (маѓзи дарозрўя ва пулак), гипотоламус ва нимкурањои калон (НКМС). Ба кор андохтани ин ё он сатњ дар кори ФУС аз дараљаи майлкунии НОФМ ва сатњи оптималї вобаста аст. 5) Эффекторњо узвњои корї, ки ба НОФМ -таъсир мерасонанд; а) мушакњои нафаскашї - таѓйирёбии њолати онњо ба таѓйирёбии ЗН ё ки ЊН, ё њарду нишондињандањо ба ЊФН ва АВ таъсир мерасонад. Таѓйирёбии ин нишондињандањо (ЗН, ХН, ХН, ВА) аз њолати МН вобаста аст; б) мушакњои дил -таѓйирёбии хосияти мушакњои дил аз њисоби гузориши њаяљон аз МН ба ядрои асаби гумроњ, ё ки ба гипоталамус. Таѓйирёбии хосияти мушаки ба ЗДД, њаљми систолии хун (ЊСХ) таъсир мерасонад, ки дар натиљаи он таѓйирёбии њаљми даќиќавии хун (ЊДХ) мушоњида мешавад; в) мушакњои системаи рагњо - таѓйирёбии тонуси мушакњои рагњо аз њисоби ба њаяљоноии маркази њаракати рагњо ба вуљуд меояд, ки дар натиља хурдшави ё васеъшавии рагњо ба амал омада, ба суръати њаракати хун таъсир мерасонад; г) эритропоэз - мављудияти вай њаљми оксигени хунро зиёд мекунад; д) захираи хун - њаљми хуни захиравї таѓйир меёбад; е) вайроншавии хун. Кори эффекторњои дар боло овардашуда дар охир ба андозаи НОФМ таъсир мерасонад. Шумораи эффекторњое, ки дар кори ФУС ширкат меварзанд аз дараљаи майлкунии НОФМ вобастагї дорад. Агар дар њолати ба корандозии ФУС њамаи эффекторњо ва НОФМ ба нуќтаи оптималї нарасанд, эњсосоти манфї мушоњида мешавад. Дар ин њолат њаяљон аз гипогаламус ба НКМС гузашта, системаи дарккунии њаракат ба кор медарояд, ки, дар охир, ба намуди рафтори ќатъиян муайян зоњир мегардад ва талаботи дохилии организмро ќонеъ мекунад. Дар ин њолат шиддатнокии гази карбон ва оксиген дар хуни артериявї оптималї мешавад. Њамин тавр пайдошавии эњсосоти манфї аз он дарак медињад, ки захираи дохилии организм ба охир расидааст ва њамроњ шудани ќисмати беруна барои ФУС -рафтор зарур аст.

Масъалањо: 1.Њолати нафаскаширо дар ду шахси ташхисшаванда аз рўи нишондињандањои зерин муайян кардан даркор аст. а) ЗН=16: ЊН=500мл: б)ЗН=10, ЊН=800мл; 2.Дараљаи таѓйирёбии њавои алвеоляриро дар њолати оромона нафас гирифтан њисоб кунед, агар ЊН=500 мл ЊБШ=6000 мл, њаљми эњтиётии нафасгирї =2000 мл бошад; 3.Фањмонед, ки њангоми љарроњии ќафаси сина чї тавр нафаскашии беморро таъмин кардан даркор аст? 4. Фањмонед, ки барои чї одаме, ки аз гази ангиштсанг зањролуд шудааст, ба барокамераи фишораш баланд мегузоранд (то 3 атм.)? 5.Чаро сахт печондани кўдаки навзод ба кам тозашавии шуш меорад? 6.Фањмонед, ки њангоми буридани сегментњои 2-3-и гардан дар миќёси сегментњои 1-2-и синаи њароммаѓз ба нафаскашї чи њолат рўй медињад? 7.Дар њолати вайрон кардани: а) -нейронњои МН; б) -нейронњои МН ба нафаскашї чї рўй медињад? 8.Спирограммаро кашед, дар њолати: а) њангоми пастшавии шиддатнокии парсиалии оксиген дар хуни артериявї; б) баландшавии шиддатнокии гази карбон; 9.Спирограммаро кашед, дар њолати: а) ќимати мўътадили КТШ; б) пастшавии КТШ ва в) баландшавии КТШ; 10.Дарозии нигоњ доштании нафаскашї ва характери диспноэ баъди нафаскашї чї хел таѓйир меёбад -дар њолати: а) нафаскашии мўътадил дар баландии нафасгирии оромона; б) нафаскашии оромона дар баландии нафасбарории оромона; в) гипервентилятсия (15) дар баландии нафасгирии чуќур; г) гипервентилятсия (15г) дар баландии нафасбарории чуќур; 11.Сипрограммаро кашед -дар њолати: а)нафаскашии оромона, б)тахипноэ, в)гиперноэ, г)гипервентилятсия, д)баъди апноэ (беихтиёр нигоњ доштан, ки баъди гипервентилятсия ба амал меояд), е) баъди ба таври ихтиёрї нигоњ доштани нафаскашии максималї. 12.Халтаи Дуглас, ки бо 3л њаво, 10% гелий дорад, ба ташхисшаванда дар баландии максималии нафасбарорї пайваст карда шудааст. Баъди ин ташхисшаванда 10-15 њаракати нафаскашї дар фазои сарбаста карда, дар баландии максималии нафасбарории чуќур аз халта људо карда шуд. Тањлил нишон дод, ки гелий то 7,5% кам шудааст. Њаљми њавои боќимондаро њисоб кунед.

ГАРДИШИ ХУН Гардиши хун њамаи љараёнњои метаболизмро дар организми одам таъмин менамояд. Аз ин лињоз ќисми системаи гуногуни функсионалї ба њисоб рафта, гомеостазро муайян мекунад. Асоси гардиши хун ин фаъолияти дил мебошад. Дил - ин узви ковоки мушакї буда, вазифаи насосро барои тела додани хун ба рагњои магистралї (аорта ва артерияи шуш) иљро мекунад. Ин вазифа дар ваќти кашишхўрии меъдачањо (систола) ба амал меояд. Дар як даќиќа дар одами калонсол аз њар як меъдача ба њисоби миёна 4,5-5 л. хун љорї мешавад - ин нишондињандаро њаљми даќиќавии хун меноманд (ЊДХ). Аз њисоби як воњиди сатњи бадан дили одами калонсол дар 1 даќиќа ба њар гардиши хун 3л/м3 хунро тела медињад. Ин нишондињандаро индекси дил меноманд. Ба ѓайр аз теладињии хун дил инчунин вазифањои эњтиётиро иљро мекунад - дар давраи сустшави (диастола) меъдачањо дар он порсияи навбатии хун љамъ мешавад. Њаљми максималии хун пеш аз саршавии систолаи меъдачањо 140-180 мл.-ро ташкил мекунад. Ин њаљмро "охиридиастола" меноманд. Дар давраи систола аз меъдачањо 60-80 мл хун партофта мешавад. Ин њаљмро њаљми систолагии хун меноманд (ЊСХ) Баъди баровардани хун аз меъдачањо дар давраи систола дар меъдачањо 70-80 мл хун боќї мемонад ки онро (њаљми охири - систолагии хун) меноманд. Њаљми охири-систолагии хунро ба ду њаљми алоњида таќсим мекунад: 1) њаљми боќимонда; 2) њаљми эњтиётї. Њаљми боќимонда - ин њаљме мебошад, ки дар меъдачањо баъди кашишхўрии максималии зўр боќї мемонад. Њаљми эњтиётї бошад, ин њаљми хуне, ки аз меъдачањо дар ваќти кашишхўрии максималї илова ба њаљми систолагї дар шароити оромї партофта мешавад. ЊСХ-ро дар адабиётњо "њаљми задани дил” ё “партофтани дил” меноманд. Ин нишондињанда, ки дар сатњи ягона оварда шудааст, "индекси систолагї" меноманд. Дар њолати нормалї дар одами калонсол ин нишондињанда ба 41 мл/м2 баробар аст. ЊСХ дар кўдаки навзод ба 3-4 мл баробар буда, ЗЗД 140 зарба/даќ.-ро ташкил мекунад, пас ЊДХ - 500 мл мебошад. Баъзан нишондињандаи индекси гардиши хунро истифода мебаранд. Ин муносибати ЊСХ бар вазни бадан аст. Дар њолати муќаррарї ин нишондињанда дар одами калонсол ба 70 мл/кг ва дар кўдаки навзод ба 140 мл/кг баробар аст. ЊСХ ва ХДЊ - ин нишондињандањои асосии гемодинамика мебошанд. Яке аз даќиќ муайякунии ЊДХ ин усули Фик мебошад. Барои ин маќсад пеш аз њама миќдори оксигени истеъмол кардашударо дар 1 даќиќа (меъёр 400 мл/даќ.) ва фарќияти артериалию венагиро доир ба оксиген донистан зарур аст. Мувофиќи меъёр дар хуни артериявї 200 мл/л оксиген љойгир буда, дар хуни венагї 120 л/мл оксиген љой гирифтааст. Фарќияти он 80 мл/л.-ро ташкил мекунад. Яъне агар ба бофта 1 литр хун гузарад, истеъмоли оксиген 80 мл-ро ташкил мекунад. Дар 1 даќиќа бофтањои организм 400 мл. оксиген талаб мекунанд. Аз рўи ин нишондињанда мо таносуб тартиб дода, њаљми хунро муайян мекунем, ки ин баробар аст ба 400мл х 1л/80мл=5л. Ин усули аниќтарин буда, вале тартиби гирифтани хун аз меъдачањои рост (хуни венагї) ва чап (хуни артериявї) ба дил найча гузоштанро талаб мекунад, ки ин амал мураккаб буда, барои њаёти бемор хавфнок мебошад. ХДХ ва ЗЗД-ро дониста, ЊСХ-ро њисоб кардан мумкин аст: ЊСХ = ЊДХ/ЗЗД. Аз њама усули оддии муайякунии ЊСХ ин њисобкунї мебошад. Физиологи машњур Старр формулаи зеринро барои њисоби ЊСХ пешнињод кардааст: ЊСХ = 100 + 1/2 ФН - 0,6 х сол - 0,6 х ФД (ФН - ин фишори набзї, ФД - фишори диастолї, сину сол). Дар замони њозира яке аз усулњои пањншуда реографияи интеграфии бадани одам (РИБО) мебошад. Ин усул ба навиштани таѓйирёбии муќовимати љараёни электрикї асос ёфтааст, ки аз таѓйирёбии бофтањои хунпуркунанда дар ваќти систола ва диастола вобастагї дорад.

ХОСИЯТИ МУШАКЊОИ ДИЛ Мушаки дил 4 хосият дорад: мутаассир шудан, гузаронидан, кашиш хўрдан ва автоматизм (худкорї). Хусусияти мутаассиршавии мушакњои дил аз хосияти ПФ-и кардиомиосит вобаста аст, ки аз рўи он чунин даврањоро фарќ мекунанд: (Расми 9) Деполяризатсия, реполяризатсияи барваќтї ё њамворї (плато) ва реполяризатсияи дермонда ё суст. Њаминро ќайд кардан даркор аст, ки сатњи ПО-и мушакњои дил ба 90 мв баробар аст. Дар миокардиоситњо каналњои тези натрий (мисли мушакњои скелетї) мављуданд. Кушодашавии онњо имконияти тез деполяризатсия шудан (фаза 1-и ПФ) ва кори сусти каналњои натрий ва калсийро таъмин менамояд. Дар њолати кушодашавии ин каналњо (кушодашавї дар ваќти таѓйирёбии ПО то 40 мв) ба миокардиосит ионњои натрий ва калсий даромадан мегиранд. Љараёни деполяризатсия дар се ќисмат ба вуљуд меояд: 1) ба амал омадани реполяризатсияи бараќт, ё ки тез дохилшавии иони хлор ба њуљайра; 2) давраи њамворї аз њисоби дохилшавии ионњои натрий ва калсий бо канали сусти натрий ва калсий. Якбора дар ин давра каналњои калий кушода шуда, катионњои калий аз њуљайра баромаданро сар мекунанд, шумораи ба њуљайра дохилшавии катионњои натрий ва калсий ба шумораи ионњои калии баромада мувофиќ аст, дар натиља, потенсиали мембрана дар љояш "шах" мешавад ва њамвории ПФ њосил мешавад. 3) реполяризатсияи дермонда ё суст, дар ин сурат боздории баромади ионњои калий назар ба бозоии дохилшавии ионњои натрий ва калсий зўр мегардад, барои он ки каналњои сусти натрий ва калсий мањкам мешаванд. Дар ваќти деполяизатсияи тез, реполяризатсияи барваќт ва њамворї ѓайрифаъолшавии каналњои тези натригї ба амал меояд. Аз ин лињоз даврањои ПФ-и мушак дар фазаи рефрактернокии мутлаќ ќобилияти ба ангезанда љавобгардониро надоранд. Давомнокии ПФ-и миокардиосити меъдачањо ба 300 мс 270 мс расида ба давраи рефрактернокии мутлаќ мувофиќ омада, 30 мс ба давраи рефрактернокии нисбї ва 30 мс ба давраи баландтарини мутаасиршавї рост меояд. Мављудияти давомнокии фазаи рефрактернокии мутлаќ бисёр њам зарур аст, ба туфайли ин мушаки дил ќобилияти ба таври тетаникї кашиш хўрданро надорад. Дар мушакњои скелетї фазаи рефрактернокии мутлаќ ноаён буда 20 маротиба аз кардиомиосит кам аст.

СИСТЕМАИ ГУЗАРОНАНДАГИИ ДИЛ ВА ФАЪОЛИЯТИ БАРЌИИ ОН

Системаи гузаронандаи дил унсурњои зеринро дар бар мегирад: (Расми 10)

1) гирењи синоатриалї (СА), ки дар байни синус (љойи чуќурии венаи холї дар дањези рост) ва дањлези рост љойгир аст. Ду намуди њуљайрањои СА мављуд аст; идоракунакњои ритм ё пейсмекерї (Р-њуљайрањо) ва гузаронандагї (Т-њуљайрањо). Р-њуљайрањо хабарњои барќиро тавлид мекунанд. Т-њуљайрањо вазифаи гузаронандагиро иљро мекунанд. Р-њуљайрањо бо Т-њуљайрањо пайваст шудаанд; 2) гирењи атриовентрикулярї (АВ)- росттар аз девори байни дањлезњо дар болои љойи пайвастшавии даричањо дар назди резишгоњ синуси тољии клапани седара љойгир шудааст АВ аз ду њуљайра Р ва Т иборат аст; 3) дастањои байнигирењи, ки гирењи синоатриалї ва атриовентрикуляриро бо њам мепайвандад: а) дастаи байнигирењї - аз СА сар шуда, дар сатњи девори байни дањлезњо ба ду шохча таќсим мешавад, ки яке аз онњо то дањлези чап (дастаи Бахман) дигараш - ба АВ меравад; б) дастаи мобайнигирењї (дастаи Венкебах) аз СА сар шуда, аз ќисми аќиби венаи холии болої гузашта, ба поён, ба ќисми аќиби девори байнидањлезњо гузашта, ба АВ мерасад; в) дастаи аќиби байни гирењњо (дастаи Торел), ки аз СА омада, ба тарафи поён ва аќиб меравад; 4) дастаи Гис аз ќисми поёнии АВ сар шуда дар миќёси девори байни меъдачањо ба ду почак људо мешавад; 5) почаки рости Гис -дароз ва борик буда, дар ќисми дисталї аз девори байни меъдачањо берун гашта, ба мушаки пистоншакли меъдачаи рост расида, шоха зада, бо нахњои Пуркине пайваст мешавад. в) почаи чапи дастаи Гис бошад, ба ду шохаи пеш ва аќиб људо мешавад. Шохаи пеш асоси мушаки пистоншакли ба ќисми пешу болои меъдачаи чап таќсим мешавад. Шохаи аќиб асоси аќиби мушаки пистоншаклро ињота мекунад. Њамин тавр, системаи гузаронандагии дохилимеъдачагї се роњи гузаронандагиро дар бар мегирад, ки онро Розенбаум ва коргарони ў фастсикула номиданд - почаки рост, шохаи пеш ва аќиби почаи дасаи Гис; 7) нахњои тўри Пуркинье - ќисми тамомшавии почањои рост ва чапи дастаи Гис буда ба анастамозњо тавассути тўри васеи њўљайрањои Пуркине пайваст мешавад. Њуљайрањои Пуркине њуљайрањои таѓйирьфтаи миокард буда мушакњои миокарди меъдачањоро ба њам зич алоќаманд мекунад.

Системаи гузаронандагии дил автоматизми дилро ташкил мекунад. Ин ќобилиятнокї ба таври спонтанї (автоматикї) фаъол гашта, бе ёрии ангезиши асаб импульсњои барќї њосил мекунад. Манбаи анатомии автоматизми њуљайрањо ин мушакњои каминкишоф-ёфтааст, ки аз онњо унсурњои системаи гузаронандаи дил иборат мебошанд. Хусусияти системаи гузаронандагии дил ин ќобилиятнокии њар як њуљайра мебошад, ки ќобилияти њосил кардани ба њаяљоноиро дорад. Њодисањои барќї дар њуљайрањои системаи гузаронандагии дил хусусиятњои махсус доранд; 1) дараљаи пасти сатњи ПО - 50-70 мВ; 2) шакли ба ќулла монанд, яъне дар ин љо њамворї дида намешавад; 3) деполяризатсияи сусти диастолї ба назар мерасад (ДСД), ки ба таври автоматикї пастшавии сатњи ПО то давраи критикї мебошад, дар натиља, пайдошавии ПФ ба амал меояд. 4) амплитудаи ПФ бисёр паст аст (30-50 мВ) бе њолати овершут. Дараљаи пасти ПО бо он алоќамнад аст, ки дар њуљайрањои системаи гузаронандагии дил њолати оромї (диастолаи меъдачањо) гузаронандагї барои ионњои натрий баланд шудааст. ДСД ба туфайли нигоњ доштани гузаронандагии нисбатан баланд барои ионњои натрий (дар њуљайрањои кардиомиосит дар њолати оромї гузаронандагии онњои натрий дар сатњи паст мебошад). Дар пайдоиши ДСД инчунин сустшавии суръати аз њуљайра баромадани ионњои калий наќши муайянро иљро мекунад. Камшавии ПО то 40 мВ ба кушодашавии каналњои сусти натрий ва калсий меорад, ки дар натиља, деполяризатсияи тез -ба амалоии импулси барќї љавобан ба пайдошавии ПФ дар миокард меорад. Ќобилиятнокиро ба автоматизм дар ќисмњои гуногуни системаи гузаронандагї Станиус ба воситаи гузоштани ресмон омўхтааст. (Расми 11) Гирењи якум чунон гузошта шудааст, ки синуси венагии дили ќурбоќќа аз АВ људо шавад. Њангоми гузоштани ресмони якум синуси венагї кашишхўриашро давом медињад (55-60 маротиба дар 1 даќиќа), дањлезњо ва меъдача баъди оромии муваќќатї кашишхўрии худро барќарор мекунанд, вале ритми (мавзунияти) он суст аст (30-35 маротиба дар 1 даќиќа) Натиљаи таљриба баъди ресмони якум шоњиди он аст, ки аввалан, синуси венагї (ё ки СА дар одам ва ширхўрњо) назар ба АВ автоматияи баланд дорад. Сониян ќатъ гардидани муваќќатии кори дањлезњо ва меъдача аз он дарак медињад, ки дар ваќти тавлиди импулсњо дар СА дар ќисмњои поёнии системаи гузаронандагї импульсњо тавлид наёфта, балки онњо импульсњои дар СА тавлидгаштаро фаќат мегузаронанд. Ресмони дуюм дар байни дањлезњо ва АВ гузошта шудааст. Баъди гузоштани ресмони 2-ум дањлезњо кашиш намехўранд, барои он ки ба онњо импулсњо аз гирењи синусї (аз њисоби ресмони якум) ва аз АВ (аз њисоби ресмони дуюм) намеояд. Гирењи синуси ва меъдачаи дил кашишхўриашро давом медињад (55-60 ва 30-35 маротиба дар 1 даќиќа). Ресмони сеюм дар нўги дил гузошта шудааст. Баъди гузоштани ресмон нуки дил кашиш намехўрад, ин нишон медињад, ки нўги дил ќобилияти автоматизм надорад. Њамин тавр, ќатъ гардидани кашишхўрии дањлезњо баъди гузоштани ресмони дуюм ва нўги дил баъди ресмони сеюм шоњиди он аст, ки миокард хосияти автоматикї надорад ва фаќат њуљайрањои гузаронанда ин хосиятро доранд. Таљрибаи Станиус нишон дод, ки дар шароити муќаррарї генератори ба њаяљоноии дил ин СА мебошад. Гирењи АВ ба амалоии ритми дараљаи II мебошад, барои он ки ќобилияти автоматикї доштани вай 2 маротиба аз СА кам аст. Автоматизми нахњои дастаи Гис камтар ва нахњои Пуркинье бошад аз њама камтар хосияти автоматизм доранд. Ин њолатро градиенти автоматизм меноманд: камшавии ќобилиятнокї ба автоматизм дар ќисмњои гуногуни системаи гузаронандагии дил, њангоми дур шудан аз СА то нўги дил. Ин градиент аз суръати гуногуни ДСД вобаста аст. Суръати аз њама баланд ДСД дар њуљайрањои СА ва аз њама кам дар нахњои Пуркинье мушоњида мешавад. (Расми 12) Гузаронандагии миокард ва системаи гузаронанда-гии дил гуногунанд: дар миокарди дањлезњо - 0,8 - 1,0 м/с, дар миокарди меъдачањо 0,8 - 0,9 м/с, дар система гузаронанда-гии дил ба 4,5-5,0 м/с. баробар аст. Дар ќисми на он ќадар калони АВ суръати пањншавии њаяљон тез паст шуда, ба 0,02-0,04 м/с мерасад. Ба туфайли ин боздории гузаронандагии њаяљон аз дањлезњо ба меъдачањо - боздории атриовентрикулярї ба вуљуд меояд. Вай координатсияи (пайдарњамии) кашишхўрии дањлезњо ва меъдачањоро таъмин намуда имконият медињад, ки дањлезњо миќдори иловагии хунро ба меъдачањо то саршавии кашишхўри тела дињанд. Њамин тавр, системаи гузаронандагии дил: 1) тавлиди мунтазами импулсњо (ПФ)-ро, ки аз њисоби ПФ дар миокард њосил шуда минбаъд ба кашишхўрї мегузарад; 2) пайи њам кашишхўрии далезњо ва меъдачањоро (ба туфайли боздории атриовенгрикулярї) њосил мекунад; 3) бо таври синхрони љалб кардани љараёни кашишхўрии њуљайрањои миокарди меъдачањо (аз њисоби суръати баланди гузаронандагии њаяљон дар системаи гузаронандагии дил), ки ба туфайли ин фазаи асинхронии кашишхўри паст шуда, таъсирнокии кашишхўрии миокард зиёд мешавад, таъмин мекунад. Кашиш хўрдани мушакњои дил хусусиятњои гуногун дорад. 1) мушакњои дил аз рўи ќонуни “њама чиз ва њељ чиз” кашиш мехўрад. Ин аз хусусиятњои морфологии вай вобаста аст. Байни њуљайрањои мушакии алоњида дискњои мобайнї мављуданд, ё ки ќисмњое њастанд, ки бо њам зич пайвастаанд ва онњоро нексусњо меноманд. Онњо ќисмњои мембранаи плазматикии ду њуљайраи њамшафати миокардиро ташкил мекунанд. Мембрана дар сатњи нексусњо муќовимати нињоят пасти барќї доранд. Аз ин лињоз њаяљон аз нах ба нах пањн шуда, бе монеа ба њамаи миокард пањн мешавад. Њамин тавр, мушакњои дил, ки аз љињати морфологї аз њам људо буда аз љињати функсионалї бошад, аз нахњои мушаки бо њам якљоябуда иборат аст, ки онњоро синситии функсионалї меноманд; 2) мушакњои дил аз рўи типи кашишхўрии яккарата кашиш мехўранд, барои он ки дарозии фазаи рефрактернокии мутлаќ барои ба амалоии кашишхўрии тетоникї монеа мешавад. Ин хусусият аз тарафи дил иљрокунии функсияи гемодинамикии насосиро таъмин мекунад. Ба таври тетоникї кашишхўрии дил имконият намедињад, ки хун ба рагњои хун мавзун тела дода шавад. Дар њолати фибрилятсия ва аритмияи ларзандаи давраи рефрактернокии мутлаќ кўтоњ шуда, миокард ќобилияти ба таври тетоникї кашиш хўрданро пайдо мекунад. 3) раванди муњимтарини кашишхўрии кардиомиотсит ин дохилшавии ионњои калсий ба њуљайра дар ваќти ПФ мебошад. Калсийи ба њуљайра дохил шуда дарозии ПФ (ба амалоии њамворї)-ро зиёд мекунад, ба туфайли он давраи рефрактернокии мутлаќ низ дароз мешавад. Ба ѓайр аз ин ионњои калсий љараёни кашишхўрї ва сустшавии миокардро танзим мекунанд.

ЭКТРАСИСТОЛА ВА ОРОМИИ БАРЌАРОРКУНАНДА Эктрасистола, ё худ систолаи ѓайринавбатї дар чунин њолатњо ба амал меояд: 1) мављудияти сарчашмаи иловагии ангезанда зарур аст (дар организми одам мављудияти ин сарчашмаи иловагиро маркази эктопикї меноманд, ки дар ваќти љараёнњои гуногуни паталогї пайдо мешавад; 2) экстрасистола фаќат дар њамон ваќт ба амал меояд, ки агар ангезандаи иловагї ба фазаи мутлаќ ё супернормалии мутаасиршавї рост ояд. (Расми 13) Дар боло нишон дода шуда буд, ки њамаи систолаи меъдачањо ва сеяки якуми диастола ба фазаи рефрактернокии мутлаќ дохил мешаванд. Аз ин лињоз эктрасистола дар он ваќт ба амал меояд, ки агар ангезандаи иловагї ба сеяки дуюм ва сейуми диастола рост ояд. Чунин намудњои экстросистоларо фарќ мекунад: меъдачагї, дањлезї ва синусї. Экстрасистолаи меъдачагї бо он фарќ мекунад, ки аз ќафои он њамеша диастолаи дуру дароз - оромии барќароршаванда (диастолаи дарозшуда) њосил мешавад. Вай дар натиљаи афтидани кашишхўрии мўътадили навбатї сурат мегирад, чун ки импулси навбатї дар гирењи СА њосил мешавад ва ба миокарди меъдачањо дохил мешавад. Дар ин њангом миокарди меъдачањо дар њолати рефрактернокии мутлаќи кашишхўрии ѓайринавбатї ќарор мегиранд. Дар электросистолаи синусї ва дањлезї фосилаи барќароркунанда дида намешавад.

НЕРЎИ (ЭНЕРГИЯИ) ДИЛ Мушакњои дил асосан ќобилияти кории худро дар шароити рељаи аэробї пайдо мекунанд. Ба туфайли мављудияти оксиген миокард намудњои гуногуни субстракти оксидшавиро истифода мебарад ва онњоро дар сикли Кребс ба энергияи дар АТФ љамъшуда мубаддал мегардонад. Барои энергияи даркорї масолењњои гуногуни мубодиларо - глюкоза, кислотањои равѓани озод, аминокислотањо, пируват, лактат, таначаи кетонї истифода карда мешаванд. Њамин тавр, дар њолати оромї барои энергияи даркории дил 31% глюкоза, 28% лактат, 34% кислотањои озоди равѓанњо, 7% пируват, таначаи кетонї ва аминкислотањо даркоранд. Дар ваќти кори љисмонї истеъмоли лактат ва кислотаи равѓанњо афзуда, истеъмоли глюкоза паст мешавад, яъне дил ќобилияти љамъ кардани он кислотањоро дорад, ки мањсулоти онњо дар мушакњои скелетї дар ваќти кори аз њад зиёд љамъ мешаванд. Ба туфайли ин хосият дил њамчун буфер хизмат карда, организмро аз туршии муњити дохилї (асидоз) њимоя мекунад.

СОХТОРИ ДАВРАИ КОРИ ДИЛ Давраи фаъолияти дил гуфта, давраи аз аввали систолаи якум то давраи дигарро меноманд. Дар њолати муќаррарї давраи дил ба 0,8-1,0 с баробар аст. Дар ваќти тахикардия (тез шудани фаъолияти дил) дарозии давраи кори дил кам шуда, дар ваќти брадикардия (сустшавии фаъолияти дил) зиёд мешавад. Давраи кори дил аз якчанд фаза ва даврањо иборат аст. Систолаи дањлезњо 0,1 с давом мекунад, диастолаи далезњо 0,7 с давом мекунад. Фишори дањлезњо дар ваќти диастола ба 0 мм.ст. симоб, дар ваќти систола дар дањлези рост ба 3-5 мм.ст. симоб ва дар дањлези чап ба 5-8 мм.ст. симоб баробар аст. Систолаи меъдачањо 0,33 с давом карда аз ду фаза ва 4 давра иборат аст. Фазаи шиддатнокї (Т)-дар ин фаза меъдачањо ба кори фоиданоки асосї барои тела додани хун ба рагњои магистрали тайёрї мебинанд. Ин фаза 0,07-0,08 с тўл мекашад ва аз ду давра иборат аст. 1)давраи кашишхўрии асинхронї (Ас). Дар ин давра кашишхўрии асинхронии (на якваќта) ќисмњои гуногуни миокарди меъдачањо ба амал меояд. Дар ин љо шакл таѓйир ёфта, фишор бошад, дар меъдачањо баланд намешавад. Ин давра 0,04-0,05с давом мекунад. 2) давраи кашишхўрии изометрикї (Jс). Ин давра 0,02- 0,03с давом ёфта, дар ваќти мањкамшавии клапанњои даричадор сар мешавад. Клапанњои њилолшакл бошад, кушода нашуда, кашишхўрии миокард дар ваќти сарбаста будани холигии меъдачањо ба амал меояд ва дарозии нахњои мушак дар ин ваќт таѓйир намеёбад, лекин шиддатнокиашон зиёд мешавад. Дар ваќти кашишхўрї дар холигињои сарбаста баландшавии фишор мушоњида мешавад, њангоми дар меъдачаи чап фишор ба 70-80 мм ст симоб ва дар меъдачаи рост бошад, ба 15-20 мм ст. симоб баробар будан кушодашавии клапанњои њилолшакли аорта ва артерияи шуш дида мешавад. Аз ин ваќт фазаи дуюми теладињии хун (Е), ки 0,26-0,29с давом карда, аз ду давра иборат аст, сар мешавад - давраи тез теладињї (0,12 с). Дар ин ваќт фишор дар меъдачањо зиёд мешавад, дар меъдачаи чап то ба 110-120 мм ст. симоб, дар рост бошад то 25-30 мм ст. симоб. Давраи дуюм - давраи суст теладињї (0,13-0,17с). Давраи теладињї то баробаршавии фишор дар медачањо ва рагњои магистралї давом мекунад. Дар ин давра клапанњои њилолшакл мањкам нашуда, теладињї ќатъ гардида, диастолаи меъдачањо сар мешавад, ки дар он якчанд фаза ва даврањоро фарќ мекунанд. Дар ваќти баробар шудани фишор дар меъдачањо вай оњиста назар ба фишори дар аорта ва артерияи шуш буда паст мешавад, ки, дар натиља, хун аз онњо боз ба меъдачањо љорї мешавад. Дар натиља хун ба кисањои клапанњои њилолшакл рафта, клапанњо пўшида мешаванд. Ваќти ќатъ гардидани теладињї то мањкамшавии клапанњои њилолшаклро давраи протодиастоликї меноманд (0,015-0,02 с.) Баъди мањкамшавии клапанњои њилолшакл сустшавии миокарди меъдачањо дар холигии сарбаста (клапанњои њилолшакл ва даричадор мањкаманд) мушоњида мешавад, ки ин давраро сустшавии изометрикї меноманд (0,08с). Дар охири ин давра фишор дар меъдача назар ба дањлезњо нисбатан паст мешавад, клапанњои даричадор кушода шуда фазаи пуршавии меъдачањо (0,35 с) ба амал меояд, ки аз се давра иборат аст: 1. давраи тез ва нофаъоли пуршавї (0,08 с.). Бо пуршавии меъдачањо фишор дар онњо зиёд шуда, суръати пуршавии онњо паст мегардад ва давраи 2-ум сар мешавад, ки он давраи суст ва нофаъоли пуршавї (0,17 с) ном дорад. Баъд аз ин давра давраи 3-ум давраи фаъоли пуршавии меъдачањо фаро мерасад, ки тавассути систолаи дањлезњо ба амал меорад (0,1 с.). Дар боло гуфта шуд, ки диастолаи дањлезњо 0,7 с. давом мекунад. Аз онњо 0,3 с. ба систолаи меъдачањо рост омада, 0,4 с ба диастолаи меъдачањо рост меояд. Њамин тавр, дар давоми 0,4 с. дањлезњо ва меъдачањо дар њолати диастола мебошанд. Барои њамин ин давраро дар давраи кори дил оромии умумї меноманд.

УСУЛЊОИ ОМЎЗИШИ СИСТЕМАИ ДИЛУ РАГЊО Њамаи усулњои омўзиши ситемаи дилу рагњоро (СДР) шартан ба ду гурўњ људо мекунанд. 1) омўзиши њолати барќї (ЭКГ, телеэлектрокардиография, векторкардиография); 2) омўзиши њодисањои механикї дар дил – ин усулњоро њам метавон шартан ба ду гурўњ људо кард: а) усули рост (катетеризатсияи холигии дил), б) ѓайрирост (ФКГ, балистокардиография, динамокардиография, эхокардиография, сфигмография, флебография, поликардиография). Телеэлектрокардиография - ин сабт кардани ЭКГ аз масофа аст. Векторкардиография – сабти таѓйирёбии роњи мењвари барќии дил аст. Фонокардиография (ФКГ)- сабти лаппиши садоњои дил. Лаппиши садо (садоњои дил), ки дар давоми як даври кори дил ба амал меояд, ки онро гуш кардан мумкин аст, аускултатсия, ё ки сабти онњоро ФКГ меноманд. (Расми 14) Чор садо мавчуд аст дутои онњо (I, II) асосї мебошанд ва онњоро шунидан мумкин аст ва дутои дигарро (III-IV) фаќат тавассути ФКГ муайян кардан мумкин аст, садои I-ро садои систоликї меноманд. Барои он ки вай дар систолаи меъдачањо ба амал меояд. Вай аз 4 унсур иборат аст: 1) шиддатнокии мушакњои меъдачањо ва кашидашавии риштањои таѓоякии клапанњои даричадор; 2) пўшидашавии клапанњои даричадор; 3) кушодашавии клапанњои њилолшакл; 4) њолати динамикии хуне, ки аз меъдачањо партофта мешавад ва ларзиши деворњои рагњои магистралро ба амал меорад. Љойи аз њама хуби гўшкунии пўшидашавии клапанњои дудара фосилаи 5-уми байниќабурѓавї аз чап, бамасофаи 1,5-2 см. аз тарафи дохили хати дилу ќулфак ва пўшидашавии клапанњои седара наздики саршавии изофаи шамшермонанд мебошад. Садои 2-умро садои диастолї меноманд, барои он ки вай дар аввали диастолаи меъдачањо ба амал омада, сабаби пўшидашавии клапанњои њилолшакл мегардад. Љои аз њамаи муносиби гўшкунии пўшидашавии клапанњои аорта фосилаи 2-и байниќабурѓавї аз тарафи рост дар сарњади ќафаси сина, пўшидашавии клапанњои артерияи шуш бошад, дар фосилаи 2-юми байниќабурѓавї аз чап дар сарњади сина мебошад. Ба ѓайр аз ин ларзиши садое, ки бо пўшидашавии клапанњои њилолшакли аорта алоќа дорад, аз тарафи чапи сина дар љойи пайвастшавии ќабурѓањо III-IV (нуќтаи Боткин) шунидан мумкин аст. Садои III дар ваќти ларзиши деворњои меъдачањо дар фазаи тезпуршавї њангоми кушодашавии клапанњо пайдо мешавад. Садои IV бо лаппиши деворњои меъдачањо дар фазаи иловагии пуршавї аз њисоби систолаи дањлезњо алоќаманд аст. Балистокардиография – усули сабткунии љойивазкунии бадан дар фазо аст, ки аз кашишхўрии меъдачањо ва партофтани хун ба рагњои магистралї вобаста мебошад. Динамокардиография -усули сабткунии љойивазкунии маркази вазнинии ќафаси сина мебошад, ки аз кашишхўрии меъдачањо ва партофтани хун аз меъдачањо ба рагњои магистралї вобаста аст. Эхокардиография – усули ултрасадои омўзиши дил аст. Вай дар асоси сабткунии инъикоси сигнали ултрасадо муяссар мегардад. Ин усул имконият медињад, ки акси њамаи мушакњои дил ва ќисмњои онро, таѓйирёбии њолати девор, монеањо ва клапанњоро дар фазањои гуногуни фаъолияти дил омўхта шаванд. Бо ёрии ин усул њаљми систоликии дилро њисоб кардан мумкин аст. Сфигмография (СГ) - ин сабти набзи артериявї аст. Набзи артериявї ин лаппиши деворњои артерия мебошад, ки дар натиљаи он систолаи баландшавии фишор дар артерияњо ба амал меояд.(Расми 15) Вай њолати функсионалии артерия ва фаъолияти дилро инъикос мекунад. Набзи артериявиро тавассути ламс кардан (палпатсия)ва сабт намудани он ташхис кардан мумкин аст. Дар ваќти ламс кардан мумкин аст як ќатор тавсифоти клиникиро муайян кунанд: зуддї, тезї, амплитуда, шиддатнокї, мавзуният ва симметриянокї. Зуддии набз ин зуддии кашишхўрии дилро нишон медињад. Дар њолати оромї зуддии набз аз 60 то 80 дар 1-даќиќа майл мекунад. Сустшавии набзро (камтар аз 60) брадикардия, тезшавии онро (аз 80 зиёд) тахикардия меноманд. Тезшавии набз – ин суръате, ки ба он баландшавии фишор дар артерия дар ваќти баланд баромадани мављи набз ва пастшавии он мушоњида мешавад. Аз рўи ин хислат набзи тез ва сустро фарќ мекунанд. Набзи тезро дар ваќти нарасидани клапани аорталї њангоми тез паст шудани фишор дар раг баъди тамомшавии систола дидан мумкин аст. Набзи сустро дар ваќти танг шудани раги аорталї, њамон ваќте ки фишор дар раг оњиста дар вати систола меафзояд, дидан мумкин мебошад. Амплитудаи набз ин амплитудаи ларзиши деворњои раг мебошад. Амплитуда аз андозаи њаљми систолии дил ва эластикии раг вобастагї дорад, њар чї ќадар амплитуда хурд бошад, ќобилияти эластикї њамон ќадар баланд аст ва баръакс. Аз рўи ин хосият набзи амплитудаи паст ва баландро фарќ мекунанд. Шиддатнокии набз (устувории набз) тавассути ќуввае санљида мешавад, ки он барои фишурдани артерия то ќатъ гардидани ларзиши вай лозим аст. Аз рўи ин тавсифи набзи нарм ва сахтро фарќ мекунанд. Ритми набз ин масофа аз як мављ ба мављи дигар мебошад. Дар шароити муќаррарї набз ба таври кофї мавзун мебошад. Таѓйирёбии ритм камтар мушоњида мешавад, ки он аз фазаи нафасгирї вобаста аст. Дар охири нафасбарорї зудии кашишхўрии дил аз њисоби баландшавии тонуси асаби гумроњ кам мешавад. Дар ваќти нафасгирї бошад зудї якчанд маротиба меафзояд. Инро аритмияи дил меноманд. Аз рўи ин тавсифи набзи ритмикї ва аритмикиро фарќ мекунанд. Дар ваќти камшавии ќувваи кашишхўрии дил норасоии набзро дидан мумкин аст, ки тавасути фарќи зудии кашишхўрии дил ва зудии набз муайян карда мешавад. Дар шароити муќаррарї ин фарќият ба 0 баробар аст. Њангоми кам шудани ќувваи кашишхўрии дил њаљми систолии дил кам мешавад ва намегузорад, ки фишор дар аорта баланд шуда, барои пањн шудани мављи набз то артерияњои канорї сабаб шавад. Дар сфигмограмма ќисмњои зеринро фарќ мекунанд: 1) баландшавии мављ анакрот. Аввали анакрот ба кушодашавии клапанњои њилолшакл ё аввали фазаи теладињї дар натиљаи баландшавии фишор дар рагњои артериалї рост меояд; 2) фуруравии хати каљро катакрот меноманд. Аввали катакрот ба фазаи теладињї (систолаи меъдачањо) рост меояд. Систола то баробаршавии фишор дар меъдача ва аорта давом мекунад. (нуќтаи l дар сфигмограмма), баъд диастола сар шуда, дар меъдачањо фишор паст шуда хун ба меъдачањо равона мегардад, клапанњои аорталї мањкам мешаванд; 3) хуни баргашта мављи дуюмро ба амал оварда, фишор баланд мешавад, ки онро баландии дикротї меноманд; 4) инсизўра - дар шароити ба амалоии катакрот ва баландии дикрот њосил мешавад. Флебография сабти набзи венагї. Дар венањои хурд ва мобайнї мављи набзї набуда, дар венањои калон бошад, дида мешавад. Механизми ба амалоии набзи венагї дигар аст. Агар набзи артериалї дар натиљаи пуршавии артерия бо хун дар ваќти систола ба амал ояд, пас сабаби набзи венагї ба таври даврагї мушкилшавии равонашавии хун дар венањо аст, ки дар ваќти даври дил ба амал меояд. Аз њама наѓз флабограмма дар венаи яремї мушоњида мешавад. Њаминро ќайд кардан љоиз аст, ки аз сабаби тунук будани девори вена набзи вена ламс карда намешавад.Фаќат сабт карда мешавад. Дар флебограммаи венаи юѓшакл се мављро фарќ мекунанд, ки њар яки онњо дар натиљаи мушкил шудани њаракати хун ба амал меояд. Мављи  (a – дањлез) дар ваќти систолаи дањлези рост ба амал меояд, яъне аз њисоби кашишхўрии дањлези рост резиши венаи холї хурд шуда, муваќќатан њаракати хунро мушкил намуда, дар он кашидашавии деворњои вена аз он љумла венаи юѓшакл ба амал меояд. Мављи С (c - артерияи хоб) дар систолаи меъдачањо њосил мешавад, яъне дар ваќти набз задани артерияи хоб венаи наздикравон тазйиќ ёфта, њаракати хун мушкил мешавад, ки ба кашидашавии деворњои вена сабаб мешавад. (Расми 15) Мављи V (v - меъдачањо) дар охири систолаи меъдачаи рост ба амал меояд. Дар ин ваќт дањлезњо аз хун пур шуда, дохилшавии хун муваќќатан ќатъ мегардад, дар натиља њаракати хун мушкил шуда, кашидашавии деворњои вена ба амал меояд. Поликардиография (ПКГ) – ин сабти се хати каљ: ЭКГ, ФКГ ва СГ мебошад. (Расми 16) Бо ёрии ПКГ фазањои асосї ва даврањои сохтори даври дилро муайян кардан мумкин аст: 1) давомнокии даври дил – ин масофаи ЌЌ); 2) давомнокии систола: а) систолаи барќї, ё худ масофаи Q-T; б) систолаи механикї, ё худ масофа аз аввали лаппиши амплитудаи баланди садои якуми ФКГ пўшидашавии клапани даричадорро нишон медињад) то нуќтаи l дар СГ баробар будани фишорро дар рагњои магистралї ва меъдачањои дил нишон медињад; в) систолаи умумї -ин масофаест аз аввали Q ЭКГ то нуќтаи l дар СГ; 3) фазаи шиддатнокї аз аввали Q ЭКГ то нуќтаи с дар СГ (ин аз кушодашавии клапанњои њилолшакл шањодат медињад); 4) давраи кашишхўрии ассинхронї (АС) – аз аввали Q ЭКГ то саршавии лаппиши амплитудаи баланди садои I дар ФКГ; 5) давраи кашишхўрии изометрикї (Iс) -аз аввали лаппиши амплитудаи баланди садои I-ум дар ФКГ то нуќтаи с дар СГ; 6) фазаи теладињї – аз нуќтаи с то нуќтаи l дар СГ; 7) дарозии диастола -аз нуќтаи l дар СГ то нуќтаи Q дар ЭКГ; 8) давраи протодиастоли аз нуќтаи l дар СГ то нуќтаи f (саршавии баландшавии дикротї); 9) НДС – нишондињандаи дохилисистолагї (нисбати фазаи теладињї ба систолаи механикї ба %), 10) ШИМ - шиддати индекси миокард (нисбати фазаи шиддат ба систолаи умумї ба %).

ТАНЗИМИ КОРИ ДИЛ Танзими кори дил бо чунин механизмњо иљро карда мешавад: 1) механизмњои интракардиалї (дохили дилї). (Расми 17) Ин механизм дар дил љойгир шуда бо ду роњ ба амал оварда мешавад: ауторегулятсияи миогенї (худтанзимкунї) – аз њисоби таѓйирёбии ќувваи кашишхўрии миокард ба амал меояд. Дар ин ваќт ќувваи кашишхўрии миокард метавонад аз њисоби таѓйирёбии дарозии нахњои мушаки дил (намуди гетерометрї танзими миогени), ё ки бе таѓйирёбии нахњои мушак (типи гомеометрии танзими миогени) ба амал меояд. Намуди (гетерометрї АМ-ро аввалин маротиба дар соли 1895 олим О.Франк муайян кардааст. Ў ќайд кард, ки чї ќадар дил васеъ шуда бошад, њамон ќадар кашишхўриаш зўр аст. Ин вобастагиро ба таври нињої Е.Стармунг дар соли 1918 санљида таърифашро баён кард. Њоло бошад, ин вобастагиро ќонуни Франк-Старлинг меноманд. Чї ќадаре ки мушакњои меъдачањои дил дар фазаи пуршавї васеъ шаванд њамон ќадар зўртар дар давраи систола кашиш мехўранд. Ин ќонуният то андозаи муайяни кашишхўрї риоя карда мешавад ва берун аз он на зиёдшавии ќувваи кашишхўрии миокард, баръакс, камшавї ба амал меояд. Намуди гомеометрии АМ мувофиќи тавсияи Анреп тавзењ меёбад. (Расми 18) Њангоми баландшавии фишор дар аорта ќувваи кашишхўрии миокард меафзояд. Тахмин мекунанд, ки асоси инро механизми тољию инотропї ташкил мекунад. Гап дар он аст, ки рагњои тољшакл, ки хунро ба миокард мебаранд, дар ваќти диастолаи меъдачањо наѓз пур мешаванд. Чї ќадаре ки фишор дар аорта зиёд бошад, њамон ќадар бо ќувваи баланд хун ба меъдачањо дар давраи диастола бармегардад. Дар ин ваќт клапани њилолшакл пўшида мешавад ва хун дар рагњои тољшакл њаракат мекунад. Чї ќадаре ки хун дар рагњои тољшакл зиёд бошад, њамон ќадар моддањои ѓизої ва оксиген зиёдтар ба миокард дохил мешаванд ва суръатнокии љараёни оксидшавї зиёд шуда, њамон ќадар энергия барои кашишхўрии мушак меафзояд. Дар њолати пуршавии рагњои тољшакл фаќат кашишхўрии миокард ба амал меояд, ки онро натиљаи инотропї меноманд; б) рефлекси дохилидилии канорї, ки камонакаш на дар СМА балки, дар ганглияњои интрамуралии дил ба охир мерасад. Дар нахњои миокард ретсепторњои кашиш мављуданд, ки дар ваќти кашиши миокард ба њаяљон меоянд (дар ваќти пуршавии меъдачањои дил). Дар ин њолат импулсњо аз ретсепторњои кашиш дар ганглияњои интромурали якбора ба ду нейрон дохил мешаванд; адреноергї (А) ва холиноергї (Х) Импулсњо аз ин нейронњо ба миокард меоянд. Дар охири А – норадреналин, дар охири Х-атсетилхолин људо мешавад. Ба ѓайр аз ин нейронњо дар ганлияњои интромуралї нейрони боздоранда (Т) мављуд аст. Мутаассиршавандагии А назар ба мутаасиршавии Х хеле баланд аст. Дар ваќти сустшавии миокарди меъдачањо ба њаяљоноии фаќат А ба амал меояд, ки баъди он ќувваи кашишхўрии миокард дар зери таъсири норадреналин меафзояд. Дар њолати аз њад зиёд кашишхўрдани миокард импулсњо аз А ба воситаи Т ба А баргашта, боздории нейронњои адреноергї ба амал меояд. Дар ин њолат Х ба мутаассиршавї сар мекунад ва дар зери таъсири атсетилхолин ќувваи кашишхўрии миокард суст мешавад. (Расми 19) 2. Механизми экстракардиали (берун аз дили), ки бо ду роњ ба амал меояд: асабї ва гуморалї. Танзими асабии экстракардиалї тавассути импулсњое, ки ба дил бо асабњои симпатикї ва парасимпатикї меоянд таъмин карда мешавад. Асабњои симпатикии дил аз изофањои нейронњое, ки дар шохањои пањлўгии 5 сегменти болоии ќафаси сина љойгиранд, њосил мешавад. Изофањои ин нейронњо дар гардан ва ќисми болои синагии ганглияњои симпатикї тамом мешаванд. Дар ин гирењњо нейронњои дуюмин љойгиранд, ки изофањои онњо ба дил меоянд. Ќисми зиёди нахњои асаб, ки дилро танзим мекунанд, аз гирењњои ситорашакл меоянд. (Расми 20) Таъсири асаби симпатикиро ба кори дил аввалин шуда дар соли 1867 бародарон Сионњо муайян кардаанд. Онњо нишон доданд, ки њангоми ангезонидани асаби симпатикї 4 натиљаи мусбатро дидан мумкин аст: 1) натиљаи мусбати батмотропї - баландшавии мутаассиршавии мушакњои дил; 2) натиљаи мусбати дромотропї - баландшавии гузаронандагии мушакњои дил; 3) натиљаи мусбати инотропї – баландшавии ќувваи кашишхўрии дил; 4) натиљаи мусбати хронотропї - зиёдшавии зудии кашиш-хўрии дил. Баъдан И.П.Павлов дар байни асабњои симпатикие, ки ба дил мераванд, шохчаеро муайян кард, ки ангезонидани он фаќат натиљаи мусбати инотропиро ба амал меорад. Ин шохчањоро асабњои пурќувваткунандаи дил номидаанд, ки мубодилаи моддањоро дар мушаки дил фаъол мегардонанд. Дар замони њозира нишон дода шудааст, ки натиљаи мусбати батмотропї, дромотропї ва инотропї ба туфайли таъсири якљояи норадреналин, ки нўгњои асабњои симпатикї људо мекунанд, бо субстансияњои адренореактивии 1 миокард алоќаманд мебошанд. Натиљаи мусбати хронотропї бо он алоќаманд аст, ки норадреналин бо Р-њуљайрањои СА ба таъсири мутаќобила даромада, дар онњо суръати ДСД-ро баланд мекунад. Асабњои парасимпатикии дил аз асаби гумроњ иборат аст. (Расми 21) Танаи нейронњои аввалини вагус дар маѓзи дарозрўя љойгир шудааст. Изофањои ин нейронњо дар ганглияњои интрамуралї тамом мешаванд. Дар њамин љо нейронњои 2-умї љойгиранд, ки изофањои онњо ба СА, АВ ва ба миокард меоянд. Таъсири асаби парасимпатикиро ба дил аввалин маротиба дар соли 1845 бародарон Веберњо нишон доданд. Онњо нишон доданд, ки ангезонидани вагус кори дилро боздошта, то аз кор мондани дил дар фазаи диастола оварда мерасонад. Ин аввалин њодисаи муайян намудани таъсири боздории кори дил аз тарафи ин асаб мебошад. Ангезонидани нуктањои канории вагус чор намуди натиљаи манфиро ба амал меорад. Натиљаи манфии батмотропї, дромотропї ва инотропї бо субстансияи холенореактивии миокард аз тариќии бањамтаъсиркунии атсетилхолин, ки дар нўгњои асаби гумроњ њосил мешавад, алоќаманд мебошанд. Натиљаи манфїи хронотропї аз њисоби ба њам таъсиркунии атсетилхолин бо р-њуљайрањои СА, ки дар натиљаи он суръати ДСД суст мешавад, алоќаманд аст. Дар ваќти бо ангезандаи паст таъсир кардани вагус натиљаи мусбатро мушоњида намудан мумкин аст - инро реаксияи парадоксалии вагус меноманд. Ин натиља онро нишон медињад, ки вагус бо рефлексњои дохилидилии конорї бо А ва Х нейронњои ганглияњои интрамуралї пайваст аст. Дар њолати бо ќувваи паст таъсир кардани вагус танњо А-нейронњо ба њаяљон омада, ба миокард норадреналин таъсир мекунад. Дар ваќти бо ќувваи баланд таъсир кардан Х-нейронњо ба њаяљон омада, А-нейронњо боздошта шуда, ба миокард атсетилхолин таъсир мекунад.

ТОНУСИ МАРКАЗЊОИ АСАБЊОИ ДИЛ Агар асаби гумроњ бурида шавад зудии задани дил (ЗЗД) то ба 130-140 (кашишхўрї дар 1 даќиќа) зиёд мешавад. Њангоми буридани асабњои симпатикї ЗЗД умуман таѓйир намёбад. Ин таљриба шањодати он аст, ки маркази асаби гумроњ доимо дар њолати ба њаяљоноии баланд (тонус) буда, маркази асаби симпатикї бошад, тонус надорад. Дар кўдаки навзод асаби вагус тонус надорад, аз ин лињоз кашишхўрии дили онњо дар 1 даќиќа ба 140 кашишхўрї баробар аст.

ТАНЗИМИ РЕФЛЕКТОРЇ Реаксияњои рефлекторї кашишхўрии дилро метавонанд фаъол гардонанд, ё ин ки боздоранд. Реаксияи рефлекторие, ки кори дилро фаъол мекунад, рефлексњои симпатотоникї ва агар кори дилро боздоранд, ваготоникї мегўянд. Дар танзими кори дил ањамияти махсусро ретсепторњое, ки дар баъзе ќиcмњои системаи рагњо љой гиранд, молик мешавад. Наќши аз њама муњимро зонањои рефлексогение, ки дар камонаки аорта дар љойи таќсимшавии артерияи умуми хоб љойгиранд, иљро мекунанд. Дар ин љой бароретсепторњо мављуданд, ки дар ваќти баландшудани фишор ба њаяљон меоянд. Омадани импулсњои афферентї аз ин ретсепторњо тонуси ядрои асаби гумроњро баланд мекунад, ки ба сустшавии кашишхўрии дил оварда мерасонад. Ба рефлексњои ваготоникї инчунин рефлекси Голс дохил мешавад: њангоми бо ягон асбоб ба меъда ва рўдаи ќурбоќќа задан боздорї ё сустшавии кашишхўрии дилро ба вуљуд меорад. Ба ин рефлекс боз рефлекси дилу чашми Ашнер дохил мешавад, ки њангоми бо даст зер кардани ѓўзаи чашм кашишхўрии дил то ба 10-20 задан дар як даќиќа кам мешавад. Њангоми кашиши дањлези чап рефлекси Китаев ба амал меояд, ки дар паст шудани фаъолияти дил зоњир мегардад. Њангоми кашиши ретсепторњои меъдачањо дар ваќти фазаи изометрикии кашишхўрї фаъолияти ретсепторњои кашиш афзуда, тонуси вагус баланд шуда, брадикардия мушоњида мешавад. Дар камонаки аорта ва љойи шохазании артерияи умумии хоб њам хеморетсепторњо мављуданд, ки ба њаяљон омадани онњо (аз њисоби камшавии фишори парсиалии оксиген дар хуни артериявї) тонуси асаби симпатикиро зиёд мекунад ва тахикардия мушоњида мешавад. Ба рефлексњои симпатикотоникї рефлекси Бейнбриљ дохил мешавад: њангоми баланд шудани фишор дар дањлези рост, ё ки дар резишгоњи венањои холї ба њаяљоноии механоретсепторњо мушоњида мешавад. Дастаи импулсњои афферентї аз ин ретсепторњо ба гурўњи нейронњои форматсияи ретикулярии сутуни маѓз (маркази дилу рагњо) мебиёяд. Ангезонидани афферентии ин нейронњо нейронњои ќисми симпатикии САА-ро фаъол гардонида, тахикардияро ба амал меорад. Рефлексњои симпатикотоникї њамчунин дар ваќти ангезишњои дардовар ва њолати эњсосот: ба ќањр омадан, хурсандї ва кори мушак њам мушоњида мешаванд.

ТАНЗИМИ ГУМОРАЛИИ КОРИ ДИЛ Таѓирёбии кори дилро дар ваќти ба вай таъсир кардани як ќатор моддањои фаъоли биологї дидан мумкин аст. Катехоламинњо (адреналин ва норадреналин) ќувваро зиёд карда зудии ритм ва кашишхўрии дилро зиёд мекунанд. Ин натиља тавассути омилњои зерин њосил мешавад: 1) ин гармонњо бо сохторњои хусусии миокард якљоя амал мекунанд, дар натиљаи он ферменти дохили њуљайравї аденилатсиклаза фаъол гашта, њосилшавии аденозинмонофосфати 3,5-даврагиро метезонад. Вай фосфорилазаеро, ки ба таљзияи гликогени дохилимушакї ва њосилшавии глюкоза манбаи энергетикї барои кашишхўрии миокард, лозим аст, фаъол мегардонад. 2) Катехоламинњо гуза-ронандагии мембранаи њуљайраро барои ионњои калий фаъол мегардонанд, дар натиља дохилшавї аз холигии байнињуљайравї ба њуљайра зиёд мешавад. Инчунин љамъшавии ионњои калсий аз захираи дохилињуљайравї зиёд мешавад. Фаъолшавии аденилатсиклазаро дар миокард дар ваќти таъсири глюкагон мушоњида намудан мумкин аст. Ангиотензин (гормонњои гурдањо), серотонин ва гормонњои ќишри болои гурдањо ќувваи кашишхўрии дилро зиёд мекунанд. Тироксин (гормони ѓадуди сипаршакл) ритми дилро метезонад. Атсетилхолин, гипокселия, гиперкапния ва атсидоз функсияи кашишхўрии миокарди дилро суст мекунанд.

СИСТЕМАИ РАГЊО Сохти махсуси системаи рагњо вазифањои онњоро таъмин мекунад. 1) аорта, артерияи шуш ва артерияњои калон дар ќабати мобайнии худ миќдори зиёди нахњои эластикї доранд, ки вазифаи асосии онњоро муайян мекунанд. Ин рагњоро амортизатсиони ё, ки рагњои намуди эластикї меноманд. Дар ваќти систолаи меъдачањо кашидашавии нахњои эластикї ба амал омада, «камераи компрессионї» њосил мешавад, ба туфайли ин тез баландшавии фишори артериалї дар ваќти систолањо ба амал намеояд. Дар ваќти диастолаи меъдачањо баъди пўшидашавии клапанњои њилолшакл, бо таъсири ќувваи эластикї аорта ва артерияи шуш љавфи (сўрохии) худро барќарор мекунанд ва хунро тела дода, њаракатии доимии онро таъмин мекунанд. Њамин тавр, ба туфайли хосияти эластикии аорта, артерияи шуш ва артерияњои калон њаракати фосиланоки хун аз дил (дар ваќти систола роњи баромади хун аз меъдачањо мављуд буда дар ваќти диастола нест) ба њаракати бефосилаи он ба рагњо мубаддал мегардад. Ба ѓайр аз ин озодшавии хун аз «камераи компрессионї» дар ваќти диастола имконият медињад, ки фишор дар ќисми артериалии системаи рагњо то 0 паст нашавад. 2) артерияњои мобайнї ва хурд, артериолањо (артерияњои нињоят хурд) ва сфинкторњои пешазкапиллярї дар ќабати мобайнии худ миќдори зиёди нахњои мушакиро доранд,аз ин лињоз онњо ба њаракати хун муќовимат нишон медињанд, ки онњоро рагњои резистивї меноманд. Ин танњо ба артериалњо дахл дорад, барои њамин ин рагњоро И.М.Сеченов «крани» системаи рагњо номид. Аз њолати ќабати мушакии ин рагњо пуршавии рагњои капиллярї аз хун вобаста аст. 3) капиллярњо аз як ќабати эндотелї иборатанд. Ба туфайли ин дар ин рагњо мубодилаи моддањо, мањлулњо ва газњо ба амал меояд. Аз ин рў онњоро рагњои мубодилавї меноманд. Капиллярњо ќобилияти ба таври фаъол таѓйир додани диаметри (ќутри) худро надоранд, ќутри онњо аз њисоби њолати сфинктерњои пеш ва пасазкапилляри вобастааст. 4) Венањо дар ќабати мобайни худ миќдори ками нахњои мушакї ва эластикиро доранд, аз ин лињоз ќобилияти ёзандагии онњо баланд буда, њаљми зиёди хунро (75-78% њамаи хуни њаракаткунанда дар ќисми венагии системаи рагњо љой гирифта аст) ѓунљонида метавонанд, бинобар ин онњоро рагњои ѓунљоишї меноманд. 5) анастамозњои артериявию венагї (рагњои шунткунанда) -ин рагњое мебошанд, ки пеш аз капиллярњо маљрои артерияњоро бо венањо пайваст мекунанд. Дар ваќти кушодани анастамозњои артериявию венагї њаракати хун дар капиллярњо, ё ки якбора кам мешавад, ё ки тамоман ќатъ мегардад. Њолати рагњо ба њаракати умумии хун таъсир мерасонад. Дар ваќти кушодашавии анастамозњо фишор дар маљрои венагї зиёд мешавад ва он имконият медињад, ки омадани хун ба дил зиёд шуда, њаљми хунпарї аз дил низ зиёд шавад.

ЌОНУНИ ГАГЕН-ПУАЙЗЕЛ ДАР ГЕМОДИНАМИКА

Гемодинамика – ин як ќисми фанне мебошад, ки механизмњои њаракати хунро дар системаи дилу рагњо меомўзад. Мувофиќи ќонуни Гаген миќдори моеъе, ки ба воситаи ќисми муайяни найча њаракат мекунад, аз омилњои зерин вобаста аст: 1) аз градиенти фишор (фарќияти фишор дар аввал ва охири найча) – чї ќадар градиенти фишор баланд бошад, њамон ќадар миќдори зиёди моеъ њаракат мекунад. 2) аз дарозии найча - чї ќадар найча дароз бошад, њамон ќадар њаљми њаракати моеъ кам мешавад. 3) аз бурриши кўндаланг - вобастагии мустаќим аз радиус дар дараљаи 4-ум мушоњида мешавад. 4) аз часпишнокии моеъи њаракаткунанда - чї ќадар часпишнокї зиёд бошад, њамон ќадар њаљми моеъи њаракаткунанда кам мешавад. 5) аз ваќт – чї ќадар ваќт зиёд бошад, њамон ќадар моеъи њаракаткунанда зиёд мешавад. Коэффисиенти мутаносибї дар ин ваќт ба п/8 рост меояд. Муќовимати њаракати хунро дар найчањо олим Пуазейл омўхтааст. Ў муайян кардааст, ки муќовимат аз омилњои зерин иборат аст. 1) часпишнокии мањлул - чї ќадар часпишнокї зиёд бошад, муќовимат меафзояд. 2) аз радиуси найча дар дараљаи чорум - чї ќадар радиус калон бошад, њамон ќадар муќовимат кам мешавад. 3) аз дарозии найча - чї ќадар найча дароз бошад, њамон ќадар муќовимат меафзояд. Коэффисиенти мутаносибї дар ин ваќт ба 8/п рост меояд. Њамин тавр ќонуниятњои Гаген ва Пуазейлро ба њам якљоя карда мефањмонем, ки миќдори моеъ, ки дар найчањои гуногун њаракат мекунад (V), ба фарќияти фишор дар аввал (Р1) ва дар охири (Р2) найча мутаносиби роста буда, бар муќовимати (R) њаракати мањлул мутаносиби чапа мебошад: V = (Р1 – Р2) х t/R. Дар клиника ба љои њаљми моеъи њаракаткунанда њаљми суръатро истифода мебаранд, яъне њаљми хуни њаракаткунанда ба воситаи рагњои муайяни ба њам вохўранда дар воњиди ваќт баробар аст ба: Q=V/t. Аз тарафи дигар, њаминро ба инобат гирифтан даркор аст, ки фишор дар охири ин система (гардиши калони хун) дар љойи хамигарии венаи холї дар дил ба 0 наздик аст. Дар ин њолат ќонуни Гаген-Пуазейл, ки дар клиника истифода бурда мешавад, намуди зеринро мегирад: Q=Р/R миќдори хуне, ки дар 1 даќиќа дил тела медињад, ба фишори миёна дар аорта мутаносиби роста буда, ба муќовимати њаљми рагњо мутаносиби чапа мебошад. Аз ин баробарї бармеояд, ки Р=QхR, яъне фишор дар резишгоњи аорта ба ЊДХ ва бузургии муќовимати канорї мутаносиби роста аст. (Расми 22) Фишор дар ќисмњои гуногуни системаи рагњо аз муќовимат вобаста аст. Муќовимати камтаринро дар аорта дидан мумкин аст, ба насос наздик љойгир аст. Дар аорта фишор аз њама баланд аст – ба њисоби миёна 100 мм ст.симоб. Њангоми аз насос дур шудан муќовимат афзуда, фишор паст мешавад. Њамин тавр, фишор дар ќиcмњои гуногуни системаи рагњо ба муќовимат мутаносиби чаппа мебошад. Чї ќадар муќовимат зиёд бошад, њамон ќадар фишор паст мешавад. Фишор дар артерияњои типи эластикї оњиста паст мешавад. Аз њама муќовимати калонро ба љараёни хун артериолањо нишон медињанд, барои он ки онњо аз ќабати мушакї бой мебошанд ва барои њамин камшавии фишорро дар аввал ва охири артериолањо дидан мумкин аст. Аз капиллярњо сар карда, фишор оњиста-оњиста то венањои холї паст мешавад ва дар ин љо фишор манфї (аз атмосферї паст) буда, 5 мм.ст.симобро ташкил мекунад. Њамин тавр, градиенти фишор, ки њаракати хунро дар рагњои гардиши калони хун таъмин мекунад ба 100-(-05)=105 мм.ст.симоб баробар аст. Њаминро ќайд кардан мумкин аст, ки системанокии фишори артериявї (ки дар системаи рагњои артериявї аз аорта то артериолањо дида мешавад) ба муќовимат мутаносиби роста мебошад ва он аз формулаи Гаген ва Пуазейл: (Р1-Р2) = QхR бар меояд, ки дар ин љо (Р1-Р2) ин градиенти фишор дар аввали аорта ва артериолањо аст, яъне фишори миёна дар ќисми артериявии системаи рагњо дида мешавад. Дар њолати кашишхўрии ќабати мушакии артериолањо онњо хурд шуда муќовимат тез зиёд мешавад, ки, дар натиља, њаракати хун аз артерияњо кам шуда, фишор дар онњо баланд мешавад, яъне дар ин њолат байни фишор ва муќовимат вобастагї роста аст. Чї ќадар муќовимат зиёд бошад, фишор њам меафзояд. Суръати њаљмї (миќдори хуне, ки ба воситаи бурриши кўндаланги рагњо дар воњиди ваќт мегузарад), ё ки ЊДХ дар ќисмњои гуногуни системаи рагњо таѓйир намеёбад ва тавассути кори дил муайян карда мешавад (ЊДХ = ЗЗД х ЊСД): ба воситаи љамфи кулли ќисми дилхоњи системаи рагњо дар воњиди ваќт миќдори якхела хун мегузарад: (Q1 = Q2= Q3=const). Миќдори хунеро, ки аз раги дарозиаш муайян мегузарад, аз рўи бурриши кўндаланг ва дарозии ин рагњо муайян кардан мумкин аст: Q= l х nр2/t. Бурриши кўндалангро ба воситаи S ишора мекунем, l/t суръати хаттї мебошад (масофаи тайкардаи њисачаи хун бо дарозии раг дар як воњиди ваќт) ва онро бо V ишора кардан мумкин аст. Азбаски суръати њаљмї дар ќисматњои гуногуни системаи рагњо, бузургии доимї мебошад, њосил мекунем: V1 х S1 = V2 + S2 = const, ё ки V1/S1 = V2 S2, яъне суръати хаттї мутаносиби чаппа ба бурриши куллии кундалангии рагњо аст. (Расми 23)

Бурриши камтарин куллї дар аорта мушоњида мешавад ва дар њамин љо аз њама суръати хаттї баланд (0,5 м/с) дида мешавад Бурриши калонтарин куллї дар капиллярњост (600 маротиба аз бурриши аорта зиёд аст) ва дар њамин љо суръати хаттї калонтарин (0,02 м/c) аст. Бурриши куллии венањо холї (2-то) нисбат ба бурриши аорта 2 маротиба калон буда, суръати хаттї дар венањои холї 2 маротиба (0,25 с) камтар мебошад. Њаминро ќайд кардан лозим аст, ки суръати миёнаи хаттї аз барриши куллии рагњо вобастагї дорад. Дар амал суръати хаттї барои њиссачањои хун, ки дар мобайнии маљро (ќад-ќади мењвари раг) њаракат мекунад ва назди девори раг гуногун аст. Дар маркази раг суръати хаттї максималї буда, дар назди девори раг бошад, он минималї аст. Барои он ки дар ин љо соиши њиссачањои хун ба деворњо аз њад зиёд аст. Њамин тавр, суръати хаттї дар рагњои алоњида аз муќовимат вобаста аст. Суръати миёнаи хаттї бошад, дар ќисмњои гуногуни системаи рагњо аз бурриши куллї вобаста аст.

ФИШОРИ АРТЕРИЯВЇ (ФА) ФА яке аз нишондињандањои асосии гемодинамика ба њисоб меравад. Омилњои асосие, ки ба бузургии ФА таъсир мекунанд: суръати њаљмї (ЊДХ) ва муќовимати канорї мебошанд: чї ќадар ин нишондињандањо зиёд бошанд, ФА зиёд аст. Фишори артериявиро бо ду усул чен мекунанд: 1) усули бевосита дар њайвонот истифода бурда мешавад, ки бо роњи гузоштани найчаи шишагї (конюла) ё катетер ба артерия ва пайваст кардани он ба воситаи найчаи резинї ба монометр асос ёфтааст. Катетер ва найчаи пайвасткунанда бо мањлул ва моддаи зидди лахташавии хун пур карда мешавад. Тавассути ин усул хати каљи фишори артериявиро сабт кардан мумкин аст. Дар хати каљи ФА мављњои гуногунро фарќ мекунанд, ки њар яки он бо амплитуда ва зуди (давра)-и худ фарќ мекунанд. Мављњои тартиби якум (мављњои набзї ё систолагї) аз њама зиёд (давраи аз њама кўтоњ доранд) мебошанд. Ин мављњо аз њисоби баландшавии фишор дар ваќти диастолаи меъдачањо њосил мешаванд. Фишореро, ки дар ваќти систола муайян мекунанд, фишори систолї (ФС), ё максималї меноманд. Фишореро, ки дар ваќти диастола муайян мекунанд, фишори диастолї (ФД), ё минималї меноманд. Фарќияти байни фишори систоли ва диастолиро фишори набзї (ФН) меноманд. Бузургии ФН ба амплитудаи мављи дараљаи якум таъсир мерасонад. ФН ба андозаи хунпартої аз меъдачањои дил мутаносиби роста мебошад. Дар артерияњои хурд ФН кам мешавад. Дар артериолњо ва капиллярњо ФН нест, аз ин лињоз дар ин рагњо мављњои набз дида намешавад. Ба ѓайр аз ФС, ФД ва ФН фишори миёнаи артериявиро (ФМА) муайян мекунанд, ки ин таѓйирёбии гуногуни фишор дар рагњо мебошад. Давомнокии пастшавии фишор дар ваќти диастола назар ба давомнокии баландшавии фишор дар ваќти систола зиёд аст. Аз ин лињоз ФМА ба њаљми диастолї наздик аст. ФМА дар њар як артерия њаљми доимиро дорад, вале ФА ва ФД бошанд, таѓйирёбандаанд. ФД ва ФН-ро дониста, ФМА-ро њисоб мекунанд. (ФМА = ФД + 0,3 х ФН; ФМА = ФД + 0,42 х ФН). Мављњои тартиби дуюм мављњои нафаскашианд, чунки лаппиши ин мављњо аз нафасгирї (пастшавии фишор) ва нафасбарорї (баландшавии фишор) вобаста аст. Давраи ин мављњоаз даври мављњои тартиби якум калонтар аст. Як даври мављи тартиби дуюм 3-5 даври мављи тартиби якумро дар бар мегирад. Ин лаппиш аз тануси ядрои асаби гумроњ вобаста аст, дар ваќти нафасгирї тонуси вагус зиёд шуда, таъсири манфїи он ЊДХ-ро кам мекунад. Дар ваќти нафасбарорї бошад, баръакс тонуси вагус кам мешавад. Мављњои тартиби сеюм аз њама кам буда, (даври аз њама дароз доранд) амплитудаи хурд доранд. Онњо ба худ якчанд мављњои тартиби дуюмро фаро мегиранд. Ин мављњоба сабаби таѓйирёбии даврии тонуси маркази њаракати рагњо, ки дар маѓзи дарозрўя љойгир аст, ба вуљуд меоянд. 2) усули бевоста, ё ки бехун муайян кардани ФА. Барои ин аз сфигмоманометри Рива-Роччи истифода мебаранд. Ташхис-шавандаро дар бозуи дасташ саростини резиниро гузошта, бо пуфаки резини пайваст мекунанд (барои њаво пур кардан). Дар њолати аз њаво пур кардани саростин артерияи бозу зер карда шуда, манометр бошад, андозаи фишорро нишон медињад. Барои чен кардани фишор тавассути асбоби додашуда бо пешнињоди Н.С.Каротков садоњои рагњоро, ки дар артерияњо баъд аз гузоштани саростин ба амал меоянд, гўш мекунанд. Дар артерияе, ки зер карда нашудааст, њаракати хун ламинарї аст, барои њамин дар ваќти њаракати хун садо шунида намешавад. Агар баъди зер кардани артерияи бозу њаворо аз саростин барорем (декомпрессия), хун бо суръати баланд њаракат карда ба воситаи ќитъаи зеркардашуда ба девори артерия бархўрда, пайдошавии садоро поёнтар аз саростин таъмин мекунад. Ба ѓайр аз ин садои якуми Н.С.Каротков ба сабаби њаракати турбулентии хун пайдо мешавад. Фишор дар саростин дар њолати пайдо шудани садои якуми Н.С.Каротков ба ФМ мувофиќат мекунад. Дар њолати пастшавии фишор дар саростин ин њолат нест шуда, артерия њаљми аввалаи худро мегирад ва њаракати турбулентї ба ламинарї мубаддал мегардад, ки, дар натиља, садо дигар шунида намешавад. Фишор дар саростин, дар ваќти нест шудани садо дар артерия ба бузургии ФД мувофиќ аст. Дар одами миёнсол ФС ба 110-125 мм ст.симоб баробар аст. Камшавии муайяни фишор дар артерияњои хурд, артериолањо ва капиллярњо ба амал меояд. Дар нўги артериявии капилляр фишор ба 20-30 мм.ст. симоб баробар аст. Дар кўдаки навзод ФС ба 50 мм ст.симоб баробар буда, дар охири моњи якуми њаёт ба 80 мм.ст. симоб баробар мешавад. ФД дар одамон калонсол ба 60-80 мм.ст.симоб баробар буда. ФН 35-50 мм.ст. симоб ва фишори миёна ба 90-95 мм.ст.симоб баробар аст.

МАЉРОИ МИКРОСИРКУЛЯТОРЇ

Ин маљро њамаи рагњоеро ба худ мутањид месозад, ки ќутрашон аз 2 мм. зиёд набошад. Ба ин артериолањо, сфинктерњои пешазкапиллярї, капиллярњо, сфинктерњои баъдикапиллярї, венулањо ва анастамозњои артериявию венагї дохил мешаванд. Артериолањо - ин рагњои борик буда, ќутрашон 15-70 мкм аст. Деворњои ин рагњо аз ќабати ѓафси њуљайрањои мушакњои њамвори њалќашакл иборат буда, дар ваќти кашишхўрии онњо љавфи раг метавонад хурд шавад. Дар ин њолат тез зиёдшавии муќовимати артериолањо ба амал меояд. Ба туфайли ин хосияти худ артериолањо вазифањои зеринро иљро мекунанд. 1) фишори доимии артерияњоро нигоњ медоранд, дар ваќти камшавии муќовимат ФА кам мешавад, 2) аз хун пуршавии капиллярњоро танзим мекунанд, аз ин лињоз ин рагњоро И.М.Сеченов кранњои системаи рагњо номид. Сфинктерњои пешазкапиллярї рагњое мебошанд, ки доимо аз хун пуршавии капиллярњоро танзим мекунанд. Дар ваќти сустшавии ќабати мушаки сфинктери пешазкапиллярї аз хун пуршавии капилляр ва аз хун таъмин шудани узви додашуда бењтар мегардад, дар ваќти кашиш хўрдани ќабати мушакї хун ба воситаи анастамози артериовенозї гузашта, ба капиллярњо намеравад. Зинаи марказии маљрои микросиркуляторї ин капиллярњо мебошанд. Капиллярњо - рагњои аз њама тунук буда, ќутрашон 5-7 мкм, дарозиашон 0,5 -1,1 мм. мебошад. Ин рагњо дар холигии байнињуљайрањо хобида ба њуљайрањои аъзоњо ва бофтањо хеле зич љойгиранд. Дарозии куллии њамаи капиллярњо ќариб 100 000 км мебошад. Ањамияти физиологии капиллярњо аз он иборат аст, ки ба воситаи девори онњо мубодилаи моддањо, моеъњо ва газњо ба амал меояд. Девори капиллярњо фаќат аз як ќабат њуљайрањои эндотелї иборат буда, дар ќисми берунии он мембранаи тунуки базалии бофтаи пайвасткунанда љойгир аст. Теъдоди капиллярњо дар 1 мм2 бурриши кундаланги бофта аз фаъолиятнокии мубодилаи модда вобаста аст. Фишор дар охири капилляри артериалї ба 30 мм ст.симоб, дар венагї бошад ба 15 мм.ст. симоб баробар аст. Дар капиллярњои калобачањои гурда бошад, фишор ба 65-70 мм ст.симоб, дар капилляњои каналњои гурда бошад, ба 14-18 мм.ст.симоб баробар аст Фишори аз њама паст дар капиллярњои шуш мављуд аст, ки он ба 6 мм.ст.симоб баробар аст. Механизми полоишии байникапилляриро дида мебароем. Тавассути системаи рагњо дар як шабонарўз 8000-9000 литр хун мегузарад. Ба воситаи деворњои капиллярњо ќариб 10 л.моеъ тоза шуда, 18 литри он ба хун љаббида мешавад. Ќонуниятњои мубодилаи моеъњо байни капиллярњо ва холигии бофта аз тарафи Старлинг муайян шудааст. Дар замони њозира 3 механизми асосии мубодилаи байникапилляриро фарќ мекунанд. 1) аз њисоби наќли нофаъол - пањншавї, полоиш ва љаббиш; 2) аз њисоби наќли фаъол - дар ин њолат системаи наќлиётї иштирок мекунад; 3) аз њисоби микропиноситоз.

МЕХАНИЗМИ ПОЛОИШИЮ ЉАББИШ

Аз њисоби таъсири ќуввањои гуногун таъмин карда мешавад. Ќувваи асосие, ки дар натиљаи он љойивазкунии мањлулњо аз капиллярњо дар бофтањо ба амал меояд, ин фишори гидростатикї дар капиллярњо (Ргк) мебошад. Дар охири артерияњо ин фишор 30-35 мм ст.симоб баробар буда, дар охири венањо ба 15-20 мм.ст.симоб баробар аст. Ќувваеро ки мањлулро дар маљрои капиллярї нигоњ медорад, фишори онкотикии хун меноманд (Рок), он дар тамоми дарозии капилляр нисбатан доимї буда, ба 25 мм.ст.симоб баробар аст. Наќши муайянро дар мубодилаи моеъњо байни хун ва холигии бофта фишори гидростатикї (Ргт) ва онкотикї (Рот) мебозанд. Фишори байни бофтагии онњо мутаносибан ба 3-9 мм.ст.симоб ва 4,5 ст. симоб баробар аст. Њамин тавр, дар нўги капилляри артериявї љараёни полоиш баромади моеъ, дар ќисми венагї бошад, љараёни баръакс љаббиши дуюми мањлул ба амал меоянд. Механизми диффузионии мубодилаи байникапиллярї дар натиљаи фарќияти консентратсияи моддањо дар капиллярњо ва моеъи байнињуљайравї сурат мегирад. Ин њаракати моддаро градиенти консентратї таъмин мекунад. Тавассути њамин гуна механизм мубодилаи газњо (оксиген ва гази карбон) аз њисоби фарќияти шиддатнокии парсиалии ин газњо байни хун ва моеи байнињуљайравї ба амал меояд. Механизми фаъол аз тарафи њуљайрањои эндотелии капиллярњо ба амал меояд, ки бо ёрии системаи наќлиётии мембранањо онњо моддањои молекулярї ва ионњоро мекашонанд. Механизми пиноситозї ба воситаи девори капиллярї ноил кардани молекулањои калон ва порчањои ќисматњои њуљайрањоро аз њисоби фурўбарии фаъол таъмин мекунад. Ультрасохтори девори капилляр дар узвњои гуногун махсусияти худро дорад, ки асоси таснифоти капиллярњо мебошад. Се намуди капиллярњоро људо мекунанд: 1) типи капиллярњои яклухт (соматикї). Девори ин капиллярњо аз ќабати яклухти њуљайрањои эндотелї иборат буда, мембранаашон дорои сўрохињои хурд мебошанд. Девори ин капиллярњо молекулањои калони сафедаро бад гузаронида, об ва моддањои минералии дар он њалшударо наѓз мегузаронад. Ин типи капиллярњо барои мушакњои скелетї ва мушањои њамвор, пўст, шуш, СМА, бофтањои чарбї ва бофтањои васлкунанда характерноканд; 2) типи дуюм - тирезадор (виссералї). Дар девори ин капиллярњо "тирезањо" - (фенестрњо) мављуданд, ки метавонанд то 30% майдони сатњи њуљайрањоро ишѓол кунанд. Ин гуна капиллярњо барои узвњое хос мебошанд, ки аз худ мањсулот људо мекунанд ва миќдори зиёди об ва моддањои дар он њалшударо мељаббанд, ё ки дар тез кашида бурдани макромолекула, тўпчањои гурдањо, ќабати луъобии рўда, ѓадудњои эндокринї иштирок мекунанд; 3) типи сеюм ин капиллярњои байнињуљайравию тирезадор ва капиллярњои ноњамвор (синусоидї) мебошанд. Ќабати эндотели ин капиллярњо људо-људо буда, њуљайрањои эндотелии онњо аз якдигар дур-дур љойгиранд. Ба туфайли ин холигии калони байнињуљайравї њосил мешавад. Ба воситаи девори ин капиллярњо макромолекулањо ва њуљайрањои хун озодона мегузаранд. Ин гуна капиллярњоро дар маѓзи сурхи устухон, љигар, ва успурч дидан мумкин аст.

СФИНКТОРЊОИ БАЪДИ КАПИЛЛЯРЇ Ин рагњо дар танзими фишори гидростатикї дар капиллярњо иштирок мекунанд. Дар њолати кашишхўрии мушакњои онњо фишори гидростатикї афзуда, механизми байникапиллярии полоиш њам зиёд мешавад. Ба ѓайр аз ин њолати сфинктерњои баъдикапиллярї ба суръати њаракати хун дар байни капиллярњо таъсир мерасонад. Венулањо (рагњои ѓунљоишї): онњо хуне, ки аз байни рагњои мубодилавї мегузарад, љамъ карда мебаранд. Анастамози артериявию венозї. Бо ёрии онњо њаракати хун аз байни рагњои мубодилавї танзим карда мешавад. Ин ќисми маљрои микросиркуляторї дар танзими њарорат наќши калонро мебозад. Дар ваќти пўшида будани анастомозњо гармидињии организм кам шуда, гармї дар организм нигоњ дошта мешавад. Ин њолат њангоми хунук шудани организм мушоњида карда мешавад.

ГАРДИШИ ХУНИ РЕГИОНАРЇ Њаракати бефосилаи (муттасили) хунро дар организми одам њам системаи пайињам пайвастшудаи рагњо, ки гемодинамикаи системавиро таъмин мекунанд, ва њам системаи ба таври мувозї ба аорта ва венањои холї маљроњои рагњое таъмин мекунад, ки рагњои гуногуни организмро дар бар гирифта гемодинамикаи регионариро таъмин мекунанд. Пеш аз он ки дар бораи хосияти регионарї гап занем, ба баъзе хусусиятњои гардиши хуни капиллярї дар гардиши калон ва хурди хун маълумот додан лозим аст.

ХУСУСИЯТИ КАПИЛЛЯРЊОИ ГАРДИШИ КАЛОНИ ХУН 1) Бофтањои гуногуни организм ба таври нобаробар аз капиллярњо бой мебошанд. Дар бофтаи устухон миќдори капиллярњо минималиянд. Дар маѓзи сар, гурдањо, дил, ѓадудњои секретсияи дохилї бошад хеле зиёданд; 2) Капиллярњо зич ба бофтањо љойгиранд (на дуртар аз 50 мкм), аммо дар бофтањое, ки дараљаи метаболизм (љигар) баланд аст, на дуртар аз 30 мкм; 3) Дар онњо суръати хаттї хеле паст аст (0,3-0,5 мм/с); 4) нисбатан баланд будани фишор дар байни ќисмњои артериявию венагии капилляр мушоњида мешавад; 5) Кузаронандагии баланди деворњои капилляр; 6) Дар шароити муќаррарї 1/3 капиллярњо кор карда, ќисми боќимонда -2/3 дар њолати эњтиётї - ќонуни резерватсия ќарор доранд; 7) Аз капиллярњои корї як ќисм вазифаро иљро мекунад (навбатдор), ќисми дигар вазифаро иљро накарда дар навбат меистад, яъне ќонуни “навбатдории” капиллярњо.

ХУСУСИЯТИ КАПИЛЛЯРЊОИ ГАРДИШИ ХУРДИ ХУН 1) Капиллярњои гардиши хурди хун кўтоњтар ва васеътар мебошанд, барои њамин дар онњо муќовимати њаракати хун кам аст, дар натиља меъдачаи рост дар њолати систола ќувваи камтар сарф мекунад (4-5 маротиба аз ќувваи систолаи меъдачаи чап кам); 2) Фишор дар ин капиллярњо назар ба капиллярњои гардиши калони хун пастар аст; 3) Дар капиллярњои гардиши хурди хун пасту баландшавии фишор дар ќисми артериявї ва венагии капилляр ќариб, ки нест; 4) Суръатнокии гардиши хуни капиллярї аз сикли нафаскашї вобаста аст, дар нафасбарорї кам шуда, дар нафасгирї зиёд мешавад; 5) Дар капиллярњои гардиши хурди хун мубодилаи моеъњо ва моддањои дар он њалшуда ба амал наомада - фаќат мубодилаи газњо ба амал меояд.

ГАРДИШИ ХУН ДАР МАЙНАИ САР Додани хун ба майна ба чор раги магистралї таъмин мегардад: ду артерияи хоби дохилї ва ду сутунмўњравї, рафтани хун аз майна ба 2 раги асосї - венањои юѓї cурат мегирад. Артерияи магистралї дар асоси косаи сар анастомозро њосил карда, аз он љо артерияњое, ки бофтаи майнаро аз хун таъмин менамоянд, мераванд. Бофтаи асаб аслан барои љараёнњои акскунандаи анаэробї замима ва захирањои оксиген надорад. Аз ин лињоз барои таъмин намудани функсияи майна суръатнокии баланди гардиши хун зарур аст. Майнаи саре, ки вазнаш 1400-1500 г. аст, дар њолати оромии функсионалї ќарор дорад, 750 мл/даќиќа хун мегирад, ки ин 15% -и ЊДХ-ро ташкил мекунад. Њаминро ќайд кардан даркор аст, ки моддаи хокистарранг аз хун зиёд таъмин карда мешавад (зичии капиллярњо дар ин модда 2-3 маротиба аз моддаи сафед зиёд аст). Пастшавии суръатнокии аз хун таъмин намудани маѓзи сар он камшавии оксиген ва глюкоза дар бофтаи асаб мебошад. Дар организми солим ба туфайли механизми устувори ауторегулятсия) њаракати хун дар майна ва ѓизогирии он бетаѓйир мемонад. Дар лаппиши систематикии ФА дар системаи васеъ аз 60 то 180 мм.ст.симобро ташкил медињад. Ин аз рўи механизмњои зерин ба амал меояд: 1) аз њисоби баландшавии тонуси мушакњои суфтаи рагњои магистралии майна дар ваќти баландшавии ФА, ки ба зиёдшавии омадани хун монеа мешавад; 2) аз њисоби таќсимкунии хун дар дохили майна. Дар љое, ки нейронњо кори пурраро иљро мекунанд, њаракати хун дар он љо баланд аст; 3) аз њисоби таъсири сусти асаби симпатикї дар рагњои майна. Дар ваќти зўр ангезонидани асабњои симпатикии сегментњои гардан рагњои майна ба ќадри 10% аз њолати аввалаи худ хурд мешаванд. Баландшавии аз хун таъмин намудани нейронњои корї аз њисоби дар ин мавќеъ љамъшавии мањсули метоболизм - ионњои гидроген, ионњои калий, пастшавии ионњои калсий, пайдошавии моддањои вазоактивї (простогландинњо, ГАМК, адреналин) ба амал меояд. Танзимгари асосии њаракати хун ин кислотаи ангиштсанг мебошад. Њангоми шиддатнокии гази карбон аз 40 мм.ст.симоб баланд шудан њаракати хун дар майна зиёд мешавад. Њангоми шиддатнокї аз 25 мм.ст.симоб афтидан суръатнокии њаракати хун якбора паст мешавад. Барои њамин дар ваќти гипервентилятсия (гипокапния) тез камшавии њаракати хуни ќишрї ба амал меояд, ки дар њолати мусоид сарчархзанї ва кашиши мушакњо дида мешавад. Ин гуна натиља (спазми рагњо) дар ваќти баланд шудани шиддатнокии оксиген ба амал меояд. Ба ѓайра аз ин боз як механизми танзимкунии њаракати хун дар нейронњои корї муайян шуд. Дар њолати ангезонидани нейрон (аз он љумла њуљайрањои ањромшакли нимкурањои калон) бо рагњои коллатерали ба рагњои пиалї импулс омада, васеъшавии рагњо ва зиёдшавии хунгардиро дар миќёси љойгиршавии нейрони додашуда таъмин мекунад. Њамин тавр нейрон аз њисоби механизми модарзодї ќобилияти худро аз хунгардии адекватї таъмин карданро дорад. Аз гуфтањои боло хусусиятњои зерини гардиши хуни маѓзи сарро фарќ мекунанд: 1) гардиши хуни майна назар ба дигар аъзоњо ва бофтањои организм суръатнокиаш баланд аст; 2) артерияњои майна ќобилияти баланди танзими адренэнергетикї доранд, ба туфайли ин артерияњои майна ќобилияти таѓйир додани љавфи худро доранд; 3) байни артериолањо ва венулањо анастамозњои артериовенозї дида намешаванд; 4) миќдори капиллярњои функсионалї аз суръатнокии метаболизм вобаста аст. Барои ин дар моддаи хокистарранг капиллярњо назар ба моддаи сафед зиёдтар мебошанд; 5) системаи венагии майна аз дигар узвњо ва бофтањо бо он фарќ мекунад, ки вазифаи ѓунљоиширо иљро намекунад.

ГАРДИШИ ХУН ДАР МУШАКЊОИ СКЕЛЕТЇ Дар њолати оромї мушакњои скелетї хунгардии зиёдро талаб намекунанд (дар 100 г. вазн дар 1 даќиќа ба воситаи онњо ќариб 2-3 мл хун мегузарад, дар дил 50-90 мл, дар майна - 50 мл). Ба мушакњои скелетї бошад, 30 кг рост меояд ва ба воситаи он дар њолати оромї 900-1200 мл (15-20% аз ЊДХ) хун мегузарад. Дар ваќти кори максималї гардиши хун дар байни мушакњо метавонад 22 л/даќиќа бошад (дар ваќти ЊДХ-и максималї будан 25л-ро ташкил дињад). Ин гуна хунгардї дар мушакњои корї аз њисоби навтаќсимкунї ба амал меояд: узвњое, ки муваќќатан метаболизми худро ва истеъмоли оксигенро кам карда метавонанд, порсияи хуни худро ба мушакњои скелетї медињанд. Ин навтаќcимкунї аз њисоби механизмњои зерин ба амал меояд: метаболитикї (мавзеї) ва рефлекторї. Танзими мавзеї љавфи рагњои мушакњои скелетї аз њисоби љамъшавии метаболитњо - ионњои гидроген, ионњои калий, АТФ, АДФ, АМФ, аденозин, миќдори барзиёди СО2, нарасидани оксиген ба вуљуд меояд. Таъсири мустаќими ин метаболитњо ба њуљайрањои мушакњои суфта (ЊМС) сустшавии онњоро ба амал меорад, ки, дар натиља, васеъшавии рагњои хун ба амал меояд. Таъсири бевоситаи метоболитикї аз он иборат аст, ки ин метаболитњо њиссётнокии ЊМС-и рагњоро нисбат ба норадреналин камтар мекунад ва ба ин сабаб таъсири вазоконстриктории асаби симпатикї бартараф мешавад. Танзими рефлектории хунгардї аз њисоби нахњои симпатикї (норадреналин +  адреноретсепторњо дар натиља ба њаяљоноии ЊМС ба амал меояд) иљро карда мешавад.

ГАРДИШИ ХУНИ ЧАНБАРЇ Хун ба миокард бо ёрии артерияњои тољшакл меравад, ки шоха ронда, дар њама ќабатњо ва ќисмњои дил, анастомозњои васеъро њосил карда тўри зичи капилляриро ташкил мекунанд, ки таќрибан њар як нахи мушак аз рагњои хусусии мубодилави иборат аст. Миокард асосан (меъдачаи чап) то 85%-и хунро дар ваќти диастола мегирад. Ба њисоби миёна дар њолати ороми дар 100 гр вазни дил 50-90 мл хун рост меояд. Ба њисоби миёна дил 300 г. вазн дошта, дар шароити оромї 200-250 мл хунро мегирад, ки 4-6%-и ЊСХ-ро ташкил мекунад. Дар шароити кори љисмонии максималї (ЊСХ ба 25 л/даќ мерасад) гардиши хуни тољшакл ба 3-4 л/даќ мерасад. Мушакњои дил аз њама калонтарин истеъмолкунандаи оксиген мебошанд: дар шароити оромї 300 гр вазни дил дар як даќиќа 30 мл оксигенро фурў мебарад (њамагї дар 1 даќиќа организми одам 250-300 мл оксигенро талаб мекунад). Дил хеле хуб оксигенро аз хуни даврзанада фурў мебарад. Дар дигар бофтањо фарќияти артериовенози нисбат ба оксиген 80 мл/даќиќаро ташкил мекунад. Дар мушакњои дил ин фарќият ба 120-150 м/даќ. баробар аст. Рагњои тољшакл нахњои адренергии системаи симпатикиро таъмин мекунанд. Дар ЊМС-и рагњои тољшакл субстансияњои адренореактивии  ва 2 љойгиранд. Дар њолати кори љисмонї тонуси системаи симпатикї баланд мешавад. Дар мадди аввал ин спазми рагњои тољшаклро ба амал меорад. Баъдан љамъшавии метоболитњо ба амал меояд (зиёдшавии гази карбон, ионњои гидроген, љамъшавии кислотаи шир, АТФ, АДФ, АМФ аденозин) ва онњо бо ду механизм васеъшавии рагњои тољшакл ва зиёдшавии хунравиро ба миокард таъмин мекунанд: 1) метаболитњои њосилшуда ба ЊМС таъсир намуда сустшавии онњоро таъмин менамояд. 2) метаболитњо ба -реактивњо монеа мешаванд норадреналин бо 2 дар якљоягї амал карда сустшавии ЊМС-ро ба амал меорад. Ќайд карда шудааст, ки дар њолати эњсосоти манфї (бадхашми, ба шур омадан) системаи асаби симпатикї ба њаяљон омада якбора (спазм) хурдшавии рагњои тољшаклро ба амал меоранд. Аз гуфтањои боло чунин хусусиятњои гардиши хуни тољшаклро фарќ мекунанд: 1) артерияњои тољшакл аз аорта баъд аз клапанњои њилолшакл дур мешаванд. Аз ин лињоз дар онњо фишор аз њад баланд буда суръатнокии гардиши хунро дар миокард зиёд мекунад; 2) тури зичи капиллярї: шумораи капиллярњо ба шумораи нахњои мушаки наздик аст; 3) аз хун таъмин намудани мушакњои дил асосан дар ваќти диастола ба амал меояд. Барои он ки дар ваќти систола артериолањо ва капиллярњоро аз тарафи мушакњои миокард зер карда мешаванд.

ГАРДИШИ ХУН ДАР ПЎСТ

Дар шароити муќаррарї њарорат аз пўст дар 1 даќиќа ќариб 150-500 мл хун ки 3-10%-и ЊСХ-ро ташкил мекунад мегузарад. Дар њолати баланд шудани њарорати муњит (ба муњит додани гармии зиёдатї) суръатнокии гардиши хун то 3 л/даќиќа зиёд мешавад. Миќдори хун, ки ба воситаи рагњои пўст дар њолати оромї мегузарад 10-30 маротиба аз талаботи њуљайрањои пўст ба оксиген ва моддањои ѓизої зиёд аст. Аз ин сабаб рагњои пўст 2 вазифаро иљро мекунанд: 1) наќши зањираи хун - рагњои пўст баъзан дар иљроиши системаи реаксияњо иштирок мекунанд: њангоми паст шудани фишор рагњои пўст хурд шуда, ЊДХ ва ФА зиёд мешавад. Њангоми зиёд шудани фишор рагњои пўст васеъ шуда хуни зиёдатиро омехта мекунанд. Аз ин лињоз аз рўи ранги пўст метавон ба сатњи ФД бањо дод: ранги пўст агар сафед шавад, ин гипотонияро нишон медињад. Сурхшавии пўст гипертонияро нишон медињад; 2) терморегулятсия - дар ин љо наќши асосиро рагњои шунткунандаро мебозанд. Танзими тонуси рагњои пўст аз њисоби асаби симпатикї ба вуљуд меояд. Тонус аз њисоби суръатнокии импулсатсия танзим мешавад: суръатнокии импулсатсия баланд мешавад, хурдшавии рагњо ба амал меояд. Пастшавии суръатнокии ипулсатсия рагњои пўстро васеъ мекунад. Ин васеъшави рагњо дар зери таъсири брадикинин, ки дар ваќти араќљудокунї љамъ мешавад, ба амал меояд.

ГАРДИШИ ХУН ДАР ГУРДАЊО Дар 1 даќиќа ба воситаи гурдањо ќариб 400 мл хун нисбат ба 100 гр бофта мегузарад. Аз рўи вазни гурда (300 гр) хунгардии гурда 1200 мл/даќиќа мебошад. Хунгардии хоси гурдањо (ба 1 гр бофта) дар организм аз њама зиёд буда, 4 маротиба суръатнокии гардиши хун дар гурдањо назар ба љигар зиёд мебошад. Ин суръатнокии хунгардии гурда на ба талаботи гурда ба оксиген ва моддањои ѓизої, балки аз организм дур кардани шлакњо, ки мубодилаи об ва намакњоро танзим мекунад, вобаста аст. Рагњои гурда ба ду намуд таќcим мешавад: 1) рагњое, ки ќабати ќишриро аз хун таъмин мекунанд (80-90%). 2) рагњое, ки ќабати маѓзиро аз хун таъмин мекунанд. Хунгардии ќишрї полоишро дар калобањои гурда таъмин мекунад, хунгардии маѓзї бошад асосан реабсорбсияро таъмин мекунад. Њамаи рагњои гурда инверсатсияи симпатикиро мегиранд, вале ин таъсирнокї дар њолатњои таъљилї мушоњида мешавад. Мисол дар ваќти вайрон шудани кори рагњои хунгарди тољшакл. Дар ин њолат хунгардї ба воситаи гурда кам шуда, анурия ва олигоурияи муваќќатї ба амал меояд. Чунин механизмњои асосии танзими хунгардиро дар гурда фарќ мекунанд: 1) миогенї - ин механизм барои рагњои ќисми моддаи ќишрї хос буда, доимияти љавфи рагњои гурдањоро дар ваќти тез таѓйир ёфтани фишор дар артерияи гурдањо (аз 70 то 180 мл.ст.симоб) нигоњ медорад. Ба туфайли чунин доимият шароит барои ќобилиятнокии полоишии баланд доштани гурдањо нигоњ дошта мешавад (120 мл/даќиќа пешоби 1-умин); 2) системаи ренину ангиотензини дар њамон ваќт функсияи худро ба иљрокуни сар мекунад, ки фишор дар артерияњои гурда аз 70 мм.ст.симоб кам шавад. Ренин дар њуљайрањои аппарати юкстагломерулярї њосил шуда, ба дохили артерияњои биёранда партофта мешавад. Дар хун вай бо ангиотензиноген, глобулини зардоба, ки дар љигар њосил мешавад якљоя амал мекунад, минбаъд аввал, ангиотензини I њосил мешавад. Он дар зери таъсири пептидазањо фаъол гашта ба ангиотензини II, ки спазми мушакњои суфтаро ба вуљуд меорад, мубаддал мегардад. Њамин тавр, тонуси артерияњои баранда баланд мешавад, аз ин лињоз фишор дар капиллярњои калобањо зиёд мешавад. Суръати полоиш њам зиёд мешавад, аммо њаљми гардиши хуни гурда паст мешавад; 3) механизми простагландинавї: ангиотензини II-и њосилшуда синтези простагландинњоро дар гурдањо баланд мекунад, ки васеъшавии рагњои гурдаро ба амал меоранд. Ба туфайли ин спазми (рагкашии) рагњо (аз њисоби ангиотензини II) дар дигар мавзеъњо кам мешавад ва ќисман баландшавии хунгардии гурдањо мушоњида мешавад. Агар мањсулоти простагландинњо норасо, бошад гипертензияи артериалии гурда њосил мешавад; 4) механизми калликреини кининї дар зери таъсири ангиотензини II, ё шароите, ки дар онњо вай њосил мешавад (норасоии хунгардии гурда), дар гурдањо синтези боз як вазодилятатори пурќувват – брадикинин (аз њисоби фаъолнок шудани системаи калликреинию кининї) меафзояд. Брадикинин хунгардиро дар гурдањо, хусусан, дар ќисми ќишрї зиёд карда, барои њосил шудани пешоб замина мешавад.

ТАНЗИМИ ГАРДИШИ ХУН Танзими гардиши хун – ин нигоњ доштани сатњи оптималии системаи фишори артериявї мебошад. Ин танзим аз рўи чунин механизмњо иљро карда мешавад: 1) танзими мавзеї (тонуси базалї); 2) танзими асабї: а) вазоконструкторњо – њангоми ангезонидани ин асабњо тангшавии рагњо ва баландшавии ФА ба амал меояд; б) вазодилятаторњо — њангоми ангезонидани ин асабњо васеъшавии рагњо ва пастшавии ФА ба амал меояд; в) рефлекторї – рефлексњои хусусии рагњо (рефлекси прессори, ки тангшавии рагњои хун ва баландшавии ФА-ро њосил мекунад ва рефлексњои депрессорї, ки васеъшавии рагњои хун ва пастшавии ФА-ро њосил мекунад; 3) танзими гуморали: а) моддањое, ки рагњои хунро танг карда, ФА-ро баланд мекунанд, б) моддањое, ки рагњои хунро васеъ карда, ФА-ро паст мекунанд. Танзимкунии мавзеї, ё тонуси базалї. Мушакњои суфтаи рагњо доимо, њатто баъди бартараф кардани њамаи ангезандањои асабї ва гуморалии берунї, ки таъсири танзимкуни ба рагњо доранд, њамеша дар сатњи муайяни кашишхўрианд. Ин тонуси базалї мебошад. Ба пайдошавии он худкории ЊМС таъсир мерасонад, ки аз њисоби кашиши деворњои рагњо дар њолати аз хун пур шудан нигоњ дошта мешавад. Тонуси базалї дар њолати набудани хун дар рагњо нест мешавад. Љои пайдоиши худкорї аз њисоби кашиши деворњои рагњо ба амал омада импулсњои ритмикиро њосил менамояд, ки он ба ќисмњои боќимонади ЊМC пањн шуда, ба њаяљоноии онњоро ба амал меорад ва ба туфайли он тонусї базали ба амал меояд. Ба ѓайр аз ин дараљаи муайяни кашишхўрии мушакњои суфтаи рагњо аз њисоби импулсњое ба амал оварда мешавад, ки ба воситаи нахњои асаби симпатикї ворид мешаванд. Танзими асабї. Асабњои рагтангкунанда -ба онњо нахњои асабњои симпатикї дохил мешаванд. Аввалин маротиба соли 1842 олим Валтер дар ваќти гузаронидани таљриба бо ќурбоќќа баъдан К.Бернар соли 1852 дар ваќти гузаронидани таљриба ба гўши харгўшњо нишон доданд, ки њангоми аз як тарафи гардани харгўш буридани асаби симпатикї дар гўши он васеъшавии рагњои хун мушоњида мешавад. Дар натиља, гўши њайвон сурх шуда, њарорат њам меафзояд. Агар ба асаби симпатикї таъсири љараёни электрикї расонем, он гоњ рагњои хун танг шуда, гўш сафед ва њарораташ паст мешавад. Нейронњои асабњои симпатикї дар ќисмњои сина ва миёни сутунмуњра (њароммаѓз) љойгиранд. Аксонњои ин нейронњо дар ганглияњои симпатикї, дар љое, ки нейронњои баъдиганглионарї љойгиранд, љой гирифта, аксонњои онњо дар таркиби сутуни маѓз љой дошта, ба рагњо мерасанд ва ЊМС-ро танзим мекунанд. Дар охири нахњои баъдиганглияњо бошад, медиатори норадренолин, ки бо сохторњои адренореактивии ЊМС якљоя амал мекунанд, њосил мегардад. Бисёрии мушакњои суфтаи рагњо сохторњои -адренореактивї доранд, аз ин лињоз ангезонидани нахњои симпатикї кашишхўрии ЊМC ва тангашавии рагњои хунро (вазоконстрикторњо) ба амал меоранд. Ин барои рагњои пўст ва мушакњои скелетї хос аст. Дар рагњои дил, љигар 2 – таркибияти адренореактивї љой гирифтааст ва барои њамин ЊМС-и ин рагњо дар ваќти ангезонидани асабњои симпатикї суст шуда рагњои хун васеъ мешаванд. (вазодилятатсия) Асабњои раг васеъкунанда -ба онњо 1) асабњои парасимпатикие, ки ба баъзе рагњо таъсир мерасонанд – тори наѓоравї (chorda timpani) онњо ба рагњои ѓадудњои зери љоѓ ва забон, рагњои ќабати нарми майна ва рагњое, ки узвњои таносули берунаро васеъ мекунанд дохил мешавад. Таъсирнокии асаби парасимпатикї бо якљоя таъсиркардани атсетилхолин бо М-таркибияти холинореактивии (ЊМС) алоќаманд аст. 2) баъзе асабњои симпатикї дар ин ваќт -бо В2 таркибияти адренореактивии ЊМC якљоя амал мекунад. 3) шохањои аќиби њароммаѓз дар њолати ангезонидани бурриши канории шохањои аќиб, ки ба њайати он нахњои афференти (њиссётќабулкунї) дохил мешавад васеъшавии рагњои хунро (асосан пўст) ба амал меорад. Механизми ин њолатро чунин маъни дод кардан мумкин аст: 1) мувофиќи назарияи Бейлиса ва Л.А.Орбели нахњои шохањои аќиб импулсњоро ба ду тараф медињанд -ба ретсепторњо ва рагњои хунгард. Нейрони ретсепторњо ки танаашон дар гирењњои њароммаѓз љойгиранд импулсњои афферентиро ба њароммаѓз дода импулсњои эфферентиро бошад ба рагњо медињанд; 2) мувофиќи дигар нуќтаи назар њангоми ангезонидани шохањои аќиби њароммаѓз дар ретсепторњои тамомшавии асабњо атсетилхолин ва гистамин њосил мешавад, ки дар бофтањо захира шуда рагњои наздикро васеъ мекунанд. Танзими рефлекторї. Аз рўи таснифи В.Н.Черниговский рефлекси рагњоро ба 2-гурўњ људо мекунанд; хусуси ва пайвасткунанда. Рефлексњои хусусии рагњо бо иштироки маркази асаб, ки дараљаи муайяни хурдшавии маљрои артериявиро таъмин мекунад, (маркази рагњаракатдињанда) МРЊ-ро Ф.В.Овсянников дар соли 1871 муайян кард, ки он дар маѓзи дарозруя љойгир аст. Мављудияти ин марказро њангоми буридани ќисмњои системаи асаб дар миќёсњои гуногун муайян кардаанд. Агар маѓз дар байни маѓзи дарозруя ва њароммаѓз бурида шавад, фишори максималї дар артерияи хоб то 60-70 мм.ст.симоб паст мешавад. Ин таљриба онро нишон медињад, ки МРЊ дар маѓзи дарозруя љойгир буда дар њолати фаъоли тоникї яъне бањаяљоноии дароз ва доимї мебошад. Тањлилњои дуру дароз нишон додааст, ки МРЊ дар ќаъри меъдачаи IV љойгир шуда ба ду ќисм таќсим мешавад: прессорї ва депрессорї. Ангезонидани ќисми прессорї рагњоро танг карда ФА-ро баланд мекунад, ки онро рефлекси прессорї меноманд. Ангезонидани ќисми депрессорї рагњоро васеъ карда ФА-ро паст мекунад, ки онро рефлексњои депрессерї меноманд. Њамин тавр ба рефлексњои хусусии рагњо рефлексњои прессорї ва депресорї дохил мешаванд. (Расми 24) Ретсепторњои рефлексњои прессори дар камонаки аорта ва артерияи хоб љойгир шудаанд, ки онњоро хеморетсепторњо меноманд. Ангезандаи адеквативии хемо-ретсепторњо, камшавии шиддатнокии оксиген дар хуни артериявї мебошад. Њаминро ќайд кардан љоиз аст, ки ангезандаи њаддии хеморетсепторњо ин пастшавии шиддатнокии оксиген аз 160-180 мм.ст.симоб мебошад. Лекин дар шароити муќаррарї њангоми одам дар сатњи бањр будан шиддатнокии максималии оксиген дар хуни артерияви 100 мм.ст.симобро ташкил мекунад. Аз ин љо нишон додан мумкин аст, ки хеморетсепторњо дар њолати доимии ангезиши ќисми прессории МРЊ мебошад, ки доимо дар њолати доимии њаяљоннокї (тонус) аст. Аз ин ретсепторњо њаяљон ба воситаи нахњои асабњои марказшитоб ба ќисми прессории МРЊ дода шуда, баландшавии тонуси вайро ба амал меорад. Дар натиљаи баландшавии импулсњои эфферентии шохањои пањлугии њароммаѓз, сегментњои сина ва миён аз он љо импулсњо бо МРЊ-и рагњо рафта кашишхўриро ба амал оварда рагњоро танг мекунад, ки дар натиља ФА баланд мешавад. Дар шароити муќаррарї ба ЊМС бе танафус импулсњо меоянд, 1-3 импулс дар 1 сояни. Ин ба он меорад, ки дар шароити оромї ЊМС дар њолати муайяни тонуси мебошад. Ин тонус метавонад то дараљаи максималї паст шавад (тонуси базали) ё, ки дар њолатњои муайян метавонад баланд шавад. Аз рўи гуфтањои боло тонуси базалї; тонуси оромї ва тонуси баландро фарќ мекунанд. Тонуси базалї ин тонуси мушакњои суфта њангоми набудани таъсири асабњои симпатикї мебошад. Тонуси ором ин сатњи кашишхўрии тоникї дар шароити бетанафуси импулси зудиаш 1-3 имп/сония мебошад. Тонуси баланд – сатњи тонус бо зудии импулси симпатикї (зиёда аз 3 имп/сония). Ретсепторњои рефлекси депрессорї њам дар камонаки аорта ва артерияи хоб љой гирифтаанд, ки прессоретсепторњо ё бароретсепторњо меноманд. Аз бароретсепторњои камонаки аорта асаби аорталї сар мешавад, ки онро олимон Цион ва Людвиг њамчун асаби депресори ќайд кардаанд. Аз ретсепторњои синуси синокаротиди (бифуркатсияи артерияи умумии хоб) асаби синокаротидї ё, ки асаби Геринг сар мешавад. Ин асаб ба майна дар таркиби асаби забону гулу дохил мешавад. Дар ваќти ангезонидани бароретсепторњо (њангоми баландшавии ФА) импулсњо ба воситаи асабњои депрессорї ва Геринг метавонад баландшавии тонуси ядрои асаби гумроњро ба вуљуд орад, ки дар натиља чор таъсирнокии манфї дар дил ба амал омада ЊДХ кам мешавад ва пастшавии тонуси ќисми прессории МРЊ (артерияњо васеъшуда муќовимати канори паст мешавад) пастшавии ФА ба амал меояд. Агар асабњои синокаротиди ва аорталиро аз њарду тараф бурриш гузаронем гипертензия ба амал меояд яъне баландшавии устувори ФА дар артерияи хоби саг ба 200-250 мм.ст.симоб баробар мешавад. Њамин тавр дар рефлекси прессори баландшавии ФА аз њисоби зиёдшавии муќовимати канорї, баландшавии тонуси МРЊ, кашиши МРЊ ва хурдшавии артерияњо ба амал меояд. Дар ваќти рефлекси депрессорї пастшавии ФА аз њисоби камшавии ЊДХ (баландшавии тонуси асаби гумроњ) ва муќовимати канорї (пастшаваии тонуси ќисми прессории МРЊ ба амал меояд.

СИСТЕМАИ ФУНКСИОНАЛИЕ, КИ ДОИМИЯТИ ФА-РО ТАЪМИН МЕКУНАД Системаи фуксионалие (СФ), ки доимияти ФА-ро таъмин мекунад, аз чунин кисматњо иборат аст: 1) натиљаи охирини фоидаовари мутобиќшавии (ФА): бузургии ФА дар шароити муќаррарї дар њудуди 110-120/70-80 мм.ст.симоб мекалавад. Агар ФА зиёд ё кам шавад, СФ ба иљрои вазифаи худ сар мекунад, ки доимияти ФА-ро таъмин мекунад. Таѓйирёбии ФА бо ќисмати дуюми СФ таъсир мерасонад; 2) ретсептори хоса, ба онњо бароретсепторњо (прессоретсепторњо) ва хеморет-септорњо дохил мешаванд. Бароретсепторњо дар ваќти баландшавии ФА ба њаяљон меоянд. Хеморетсепторњо дар ваќти паст шудани РО2 дар хуни артериявї (ё ки дар ваќти пастшавии ФА) ба њаяљон меоянд; 3) роњњои афференти (асаби ва гуморалї). Аз ретсепторњои хусусї импулсњо бо МРЊ дохил мешаванд (аз хеморетсепторњо ба ќисми прессорї ва аз бароретсепторњо ба ќисми депрессорї); 4) СМА, ин ќисмат 4 сатњро дар бар мегирад. а) сатњи њароммаѓз - найронњое, ки дар шохањои пањлугии сегментњои сина ва миён љойгиранд, аз онњо асабњои симпатики ба ЊМС-и рагњо мераванд; б) сатњи маѓзи дарозруя дар ин љо МРЊ љойгир аст, ки аз ду ќисм иборат аст. Дар њолати ба њаяљоноии шуъбаи прессорї импулсњо бо нахњои њароммаѓз дохил мешаванд. Дар натиља, кашишхўрии ЊМС ба амал омада, рагњо танг шуда (тонуси онњо баланд мешавад) ва ФА зиёд мешавад. Дар њолати ба њаяљоноии шуъбаи депрессорї боздории шуъбаи прессорї ба амал меояд. Дар натиљаи ин импулсатсияи эфференти кам мешавад. ЊМС-и рагњо суст шуда, рагњо васеъ мешаванд (тонуси онњо хурд мешавад) ва ФА паст мешавад. Ба ѓайр аз ин дар ин сатњ ядрои асаби гумроњ љойгир аст. Таѓйирёбии тонус, ки ба таѓйирёбии хосияти мушакњои дил таъсир мерасонад, бо андозаи ЊДХ ва ФА таъсир мерасонад; в) сатњи гипоталамус, дар ин љо нейронњое љойгир шудаанд, ки ба њаяљоноии онњо боздорї ё ба њаяљоноии шуъбањои МРЊ ба амал меорад. Ба ѓайр аз гипоталамус ин маркази олии САА мебошад. Барои њамин њам таѓйирёбии њамаи функсияњое, ки бавосита е бевосита ба таѓйирёбии ФА таъсир мерасонад. Инчунин гипоталамус маркази олии системаи эндокринї мебошад, ки ба туфайли он метавонад бо роњи гуморалї ба кор сар карда ФА-ро таѓйир дињад, г) Сатњи НКМС метавонад таѓйирёбии ФА-ро тавассути гипоталамус таѓйир дињад. Ба ѓайр аз ин НКМС ќисми берунаи СФ-ро фаро мегирад, ки он системаи њаракатњои бошууронаест (рафтори маќсаднок) дар самти таѓйирдињии ФА; 5) натиљањоро ќатори пурраи узвњо ва системањои организм, ки таѓйирёбии вазифаи онњо таѓйирёбии ФА-ро ба амал меорад. Ин таѓйирёбї аз њисоби импулсњои эфференти аз маѓзи дарозрўя, ё ки гипоталамус ба амал меоянд. Ба натиљаорњои асосї, ки андозаи ФА-ро таѓйир медињанд инњо дохил мешаванд. а) ЊСХ, б) ЗЗД; в) ЊДХ – ин нишондињандањо аз њисоби таѓйирёбии кори дил таѓйир меёбанд; г) тонуси рагњо; д) суръати хаттї - ин нишондињандањо аз њисоби таѓирёбии њолати ЊМС таѓйир меёбанд; е) баргардонидани хун тавассути венањо; ж) њаљми нафаскашї; з) зудии нафаскашї; и) миќдори хуни захирашуда; к) зиёдшавии эритроситњо эритропоэз; л) вайроншавии хун; м) диурез; 6) рафтор - ќисмати берунаи СФ. Ин аъзо бо кори СФ дар њамон ваќт њамроњ мешавад, ки агар таѓйирёбии њама натиљаорњои ФА ба сатњи оптималї расанд, яъне дар њолати кам шудан ё нест шудани њолати захиравии дохилии организм. Нишонаи аввалин ба охир расидани захираи организм ба амал омадани эњсосоти манфї мебошад, ки аз талаботи муњими дохилии организм (дар ин њолат зарурияти оптимизатсияи андозаи ФА ба амал меояд) шањодат медињад. Дар њолати рафтори дуруст (ки ба талаботи дохилии организм рост меояд) андозаи ФА ба сатњи оптималї баргашта, ба ивази эњсосоти манфї эњсосоти мусбат њосил мешавад.

НАМУНАИ САВОЛНОМАЊОИ ТЕСТЇ АЗ БОБИ ФИЗИОЛОГИЯИ СИСТЕМАИ НАЌЛИЁТЇ

Хун ва хосиятњои он. А 1. Миќдори хун (бо фоиз нисбати вазни бадан) дар организми инсони болиѓ ташкил медињад: 1)40-59%; 2)3-4%; 3)20-30%; 4)6-8%. 2.Фишори осмотикии хун таѓйир намеёбад њангоми гузаронидани: 1)глюкозаи 40%; 2)хлориди натрии 0,5%; 3)хлориди калтсии 20%; 4)хлориди натрии 0,9%. 3. %-и моноситњо нисбат ба њамаи лейкоситњо ташкил медињад: 1)15-25%; 2)60-70%; 3)10-20%; 4)3-9%. 4.Эритросити устувориаш 0,5% вайрон мешавад дар: 1)хлориди натрии 0,6%; 2)мањлули изотонї; 3) мањлули гипертонї; 4)хлориди натрии 0,5%. 5. Фишори осмотикии хун баробар аст ба:

1)7,6-8,1 атм.; 2) 8,5-9атм.; 3) 6,5-7,3 атм.; 4)5,5-6,2 атм.

6.Ќисми зиёди системаи буфериро ташкил медињад: 1) карбонатї; 2) гемоглобинї; 3) фосфатї; 4) сафедагї. 7. %-и базофилњо нисбат ба њамаи лейкоситњо ташкил медињад: 1)2-4%; 2)0-1%; 3)10-15%; 4) 20-30%. 8.Эритросити устувориаш 0,4% вайрон мешавад дар:

1)хлориди натрии 0,3%; 2) хлориди натрии 0,45%; 3) хлориди натрии 0,9%; 4) хлориди натрии 3%.

9.Атсидози метаболитикї мушоњида мешавад њангоми: 1) гиповентилятсия; 2)варами љигар; 3)љамъшавии СО2; 4) камшавии СО2. 10. Дар хун ба мавчудияти … рН-и хун нигоњ дошта мешавад: 1) сафедањои плазма; 2) фишори осмотикї; 3)ионњои натрий ва калий; 4)

 моддањои ѓизої.

11. % -и лимфоситњо нисбат ба њамаи лейкоситњо ташкил медињад:

1)20-35%; 2) 1-5%; 3) 60-70%; 4)30-50%.

12.Њангоми атсидози компенсатсияшаванда мушоњида мешавад: 1)рН-и хун паст меш-д; 2) рН-и хун баланд меш-д; 3) ѓунљоиши буферї аз кислота зиёд мешавад; 4) ѓунљоиши буферї аз ишќор зиёд мешавад. 13. Вазифаи … хун вобаста аст аз мавчудияти тромбоситњо:

 1) трофикї (ѓизої); 2) нафаскашї; 3) гемостатикї; 4) наќлиётї.

14. эозинофилњо %-и њамаи лейкоситњо ташкил медињад:

 1) 0-5%; 2) 6-12%; 3) 30-40%; 4) 10-15%.

15. Њангоми атсидози компенсатсиянашаванда мушоњида мешавад:

 1) рН-и хун паст мешавад; 2) рН-и хун баланд мешавад; 3) гуруњи    
 гидроксилї; 4) камшавии ионњои гидроген.

16. Чї ќадаре ки … зиёд бошад, њамон ќадар миќдори хуни даврзананда зиёд аст: 1) фишори онкотикї; 2) рН-и хун; 3) адади гемотокритї;

4) гемоглобин.

17. Дар як микролитри хун миќдори лейкоситњо ташкил медињад: 1) 2000-3000; 2) 4000-8000; 3) 6000-10000; 4) 15000-20000. 18. Вайроншавии пардаи эритроситро дар мањлули гипотонї … номида мешавад: 1) плазмолиз; 2) гемолизи осмотикї; 3) гемолизи химиявї; 4) гемеостаз. 19. Њангоми атсидози нафаскашї мушоњида мешавад: 1)рН-и хун паст мешавад; 2) рН-и хун баланд меш-д; 3) камшавии СО2; 4) љамъшавии моддањои ишќорї дар хун. 20. Бо камшавии … алкалоз мушоњида мешавад: 1) гемотокрит; 2) миќдори СО2; 3) сафедањои плазма; 4) миќдори эритроситњо. 21. Лейкоситњо чунин вазифањоро доранд:

1) реаксияњои иммуннї; 2) кашондани гормонњо; 

3) кашондани СО2 ва О2; 4) фишори онкотикиро нигоњ медорад. 22. Дар мањлули 0,5% хлориди натрий њамаи эритроситњои устувориашон … варам мекунанд: 1) 0,5%; 2) аз 0,5 зиёд; 3) 0,5% ва зиёд; 4) аз 0,5 кам. 23. Хушкшавии пўст ќайд карда мешавад њангоми:

 1) баландшавии фишори онкотикии хун; 

2) пастшавии фишори онкотикии хун; 3) зиёдшавии рН; 4) пастшавии СО2 дар хун. 24. Нейтрофилњо иштирок менамоянд дар: 1) њосил намудани антителањо; 2) фагоситоз; 3) кашондани гепарин; 4) лахташавии хун. 25. Часпакнокии хун зиёд мешавад њангоми: 1) рН-и хун паст меш-д; 2) рН-и хун баланд мешавад; 3)гемотокрит баланд мешавад; 4)гемотокрит кам мешавад. 26. Варамкунии бофтањо мушоњида мешавад њангоми:

1)баландшавии фишори онкотикї; 2)пастшавии фишори онкотикї; 3)пастшавии рН; 4) љамъшавии СО2.

27. Вазифаи эозинофилњо ин: 1)кашондани СО2; 2)нигоњдории фишори осмотикї; 3) дезинтаксикатсия њангоми реаксияњои аллергї; 4) њосил намудани антитела. 28. Дар мањлули гипотонї њаљми эритросит:

1)зиёд мешавад; 2)кам мешавад; 3)таѓйир намеёбад.

29. Њангоми пастшавии фишори онкотикии хун ба амал меояд:

1)њаљми хуни даврзананда кам мешавд; 2) хушкшавии пўст; 3) камшавии гемотокрит; 4)њаљми хуни даврзананда зиёд мешавад.

30. Протсесси амониогенез мусоидат менамояд: 1) пастшавии рН-и хун; 2) баландшавии рН-и хун; 3)гемолиз; 4)атсидоз. 31.Гипервентилятсия мусоидат менамояд ба: 1) пастшавии рН-и хун; 2)алкалоз; 3) љамъшавии СО2 дар хун; 4)атсидози метаболитикї. 32. Фишори онкотикии хун вобаста аст аз: 1) сафедањои плазма; 2) моддањои ѓайриорганикии њалшуда; 3) сафедањо ва моддањои ѓайриорганикї; 4) миќдори хун. 33. Акалоз ба амал меояд дар натиљаи: 1) љамъшавии СО2; 2)зиёдшавии оксигемоглобин; 3)камшавии СО2; 4) илова намудани мањлули изотонї. 34. Вазифаи лимфоситњо ин: 1) њосил намудани антителањо; 2) таъсири бактериосидї; 3) фагоситоз; 4) нигоњдории рН-и хун. 35. Зиёдшавии лейкоситњоро бештар аз њисоби … лейкоситози ба чап майлкунанда меноманд: 1) нейтрофилњои сегментшакл; 2)лимфоситњо; 3) моноситњо; 4) нейтрофилњои љавон. 36. Гемоглобини А (HвА) аксаран дида мешавад: 1) дар љанин; 2) дар эмбрион; 3) пас аз таваллуд. 37.Варами љигар мусоидат менамояд ба: 1) атсидози метаболтикї; 2) зиёдшавии рН-и хун; 3) алкалоз; 4) гемолиз. 38. Атсидози нафаскашї ба амал меояд њангоми: 1) љамъшавии СО2; 2)зиёдшавии кислотаи шир; 3) гипервентилятсия; 4)зиёдшавии миќдори О2. 39.Ќисми зиёди дейкоситњо ташкил ёфтааст аз: 1)моноситњо; 2)лимфоситњо; 3)нейтрофилњо; 4)эозинофилњо. 40. Зиёдшавии лейкоситњоро бештар аз њисоби … лейкоситози ба чап майлкунанда меноманд: 1) нейтрофилњои сегментшакл; 2)эозинофилњо; 3) нейтрофилњои чубакшакл; 4) моноситњо. 41. Гемоглобини примитивї (содда) (HвР) бештар мушоњида мешавад:

 1) дар љанин; 2) дар эмбрион; 3) пас аз таваллуд.

42. Ќисми зиёди фишори осмотикї њосил шудааст: 1)љузъиётњои шаклдор; 2) сафедањои плазма; 3)моддањои ѓайриорганикии плазма; 4)гемоглобин. 43.Сафедањои плазма ба амал меоранд фишори … . 1)гидростатикї; 2)онкотикї; 3)гемодинамикї; 4)парсиалї. 44. Њангоми атсидози … рН-и хун таѓйир намеёбад: 1) нафаскашї; 2)метаболитикї; 3)компенсатсишавнда; 4) компенсатсиянашаванда. 45. Вазифаи … хун вобаста аст аз љойдории антителањо ва фаъолнокии фагоситарии лейкоситњо: 1) трофикї (ѓизої); 2) муњофизатї;

3) наќлиётї; 4) нафаскашї.

46. Гемоглобини феталї (HвF) аксаран дида мешавад: 1) дар љанин; 2) дар эмбрион; 3) пас аз таваллуд. 47.Тромбоситњо чунин вазифањоро иљро менамоянд: 1)иммунитетро таъмин менамояд; 2)кашондани О2 ва СО2; 3) гемостази хун; 4)дар њосилшавии фишори онкотикї иштирок менамоянд. 48. Вазифаи … хун њуљайрањои организмро бо моддањои ѓизої таъмин менамояд: 1)нафаскашї; 2)трофикї; 3)гомеостатикї; 4)экскреторї. 49. О2 дар хун ба воситаи … дар таркиби эритросит љойдошта кашонда мешавад: 1)протромбин; 2)ДФГ; 3)гемоглобин; 4)гепарин. 50. Зардоби хун ин … бе фибриноген аст:

1)хуни; 2)хучайраи шаклдори; 3)плазмаи; 4)тромбоситњои.

51. Глобулинњои плазма иштирок менамояд дар: 1)њосилшавии антитела; 2)вазифаи трофикї; 3)гемостаз; 4)фишори гидростатикї. 52. Вазифаи эритроситњо: 1) иммунитетро таъмин менамояд; 2)кашондани О2 ва СО2; 3) гемостази хун; 4)дар њосилшавии фишори онкотикї иштирок менамоянд. 53. %-и нейтрофилњо нисбат ба њамаи лейкоситњо ташкил медињад: 1)40-60%; 2)5-12%; 3)50-70%; 4)20-25%. 54.Њосилшавии лейкоситњои навро … меноманд: 1) тромбопоэз; 2)лнйкопоэз; 3)лейкоситоз; 4)эритропоэз. 55. Дар хуни марди солим миќдори гемоглобин ташкил медињад: 1)180-200г/л; 2)80-110г/л; 3)70-90г/л; 4)130-150г/л.

Б 1. Алкалози нафаскашї њангоми гипервентилятсия мушоњида мешавад, чунки дар ин ваќт миќдори СО2 зиёд мешавад:

   1)ДНН; 2)ДДН; 3)НДН; 4)ННД.

2. Њангоми атсидози компенсатсияшаванда рН-и хун зиёд мешавад, чунки дар ин вакт ѓунљоиши буферї аз кислота зиёд мешавад:

  1)ННД; 2)НДД; 3)ДДН; 4)ННН.

3. Пас аз кори љисмонии вазнин лейкопения мушоњида карда мешавад, чунки онњо аз депо мебароянд: 1)ДДД; 2)НДН; 3)ДДН; 4)ДНН. 4. Алкалози нафаскашї њангоми гиповентилятсия мушоњида мешавад, чунки дар ин вакт миќдори СО2 зиёд мешавад:

   1)ДНН; 2)ДДН; 3)НДН; 4)ННД.

5. Њангоми алкалози компенсатсияшаванда рН-и хун зиёд мешавад, чунки дар ин вакт ѓунљоиши буферї аз ишќор зиёд мешавад:

    1)ННН; 2)НДД; 3)ДНН; 4)НДН.

6. Њангоми лейкопения лейкоситњо кам мешаванд, чунки дар ин вакт лейкопоэз фаъол карда мешавад: 1) ДДД; 2)ДНД; 3)ННД; 4)ДНН. 7. Омили Кастл дар меъда њосил мешавад, чунки он ба љаббиши витамини В12 мусоидат менамояд: 1)ДНН; 2)ДДН; 3)ННН; 4)НДН. 8. Атсидози нафаскашї њангоми гипервентилятсия мушоњида мешавад, чунки ин њангом миќдори СО2 зиёд мешавад: 1)ДНН; 2)ДДН; 3)НДН; 4)ННД. 9.Њангоми атсидози компенсатсиянашаванда рН-и хун кам мешавад, чунки дар ин вакт ѓунљоиши буферї аз ишќор зиёд мешавад: 1)ННД; 2)НДД; 3)ДНН; 4)НДН. 10. Њангоми зиёдшавии лейкоситњо лейкоситози ба тарафи чап майлкунанда мушоњида мешавад, чунки дар ин вакт зиёдшавии лейкоситњои ноболиѓ ба амал меояд: 1)ДДД; 2)ДДН; 3)ДНН; 4)ДНД. 11. Њангоми атсидози компенсатсиянашаванда рН-и хун зиёд мешавад, чунки дар ин вакт ѓунљоиши буферї аз кислота зиёд мешавад: 1)ННД; 2)НДД; 3)ДНН; 4)ННН. 12. Дар мањлули гипотонї гемолизи осмотикї ба амал меояд, чунки дар ин вакт об ба эритросит ворид мешавад: 1)ДНД; 2)ДДД; 3)ННД; 4)НДН. 13. Њангоми зиёдшавии лейкоситњо лейкоситози ба тарафи рост майлкунанда мушоњида мешавад, чунки дар ин вакт зиёдшавии лейкоситњои ноболиѓ ба амал меояд: 1)ДДД; 2)ДДН; 3)ДНН; 4)ДНД. 14. Њангоми эритроситоз адади гемотокритї зиёд мешавад, чунки дар ин вакт часпакнокии хун зиёд мешавад: 1)ДДН; 2)ДНД; 3)ННД; 4)НДН. 15. Дар мањлули гипертонї гемолиз ба амал меояд, чунки дар ин вакт об аз эритросит берун мешавад: 1)ДНД; 2)ДДД; 3)ННД; 4)НДН. 16. Њангоми зиёдшавии лейкоситњо лейкоситози ба тарафи чап майлкунанда мушоњида мешавад, чунки дар ин вакт зиёдшавии лейкоситњои болиѓ ба амал меояд: 1)ДДД; 2)ДДН; 3)ДНН; 4)ДНД. 17. Њангоми камхунии (анемия) гиперхромї нишондињандаи ранга зиёд мешавад, чунки дар ин вакт миќдори эритроситњо кам мешавад:

   1)ДДН; 2)ДДД; 3)НДД; 4)ННД.

18. Дар мањлули 0,3% хлориди натрий гемолизи пурра ба амал меояд, чунки устувории баландтарини эритроситњо 0,36% аст:

   1)ДНД; 2)ДДН; 3)НДН; 4)ДДД.

19. Њангоми гиповентилятсия атсидози нафаскашї ќайд карда мешавад, чунки дар ин вакт миќдори СО2 кам мешавад:

   1)ДНН; 2)НДН; 3)ННД; 4)ДДД.

20. Эритропоэтинњо танзимкунандањои махсуси эритропоэзанд, чунки онњо дар гурда њосил мешаванд: 1)ДНН; 2)ДДН; 3)ДДД; 4)НДН. 21. Њангоми атсидози компенсатсияшаванда рН-и хун кам мешавад, чунки дар ин вакт ѓунљоиши буферї аз ишќор зиёд мешавад:

   1)ННД; 2)НДД; 3)ДНН; 4)ННН.

22. Њангоми зиёдшавии миќдори сафедањои плазма миќдори хуни даврзананди зиёд мешавад, чунки дар ин вакт фишори онкотикї кам мешавад: 1)ДДН; 2)ДНД; 3)ДНН; 4)НДД. 23. Њангоми варами љигар атсидози метаболитикї ќайд карда мешавад, чунки дар ин вакт кислотаи шир љамъ мешавад:

   1)ДДН; 2)ДНД; ДДД; ННД.

В 1. Атсидоз, ки њангоми љамъшавии СО2 ба амал меояд (9). 2. Фарќияти зиёди диаметрњои эритроситњо (12). 3. Вазифаи хун (10). 4. Хосияти сафед, ки ба нигоњдории рН-и хун мусоидат менамояд (8). 5. Њолат, ки њангоми пасшавии нафаскашї ба амал меояд (7). 6. Протсессе ки ба пайдоиши атсидоз монеъа мешавад (11). 7. Омил, ки ба пайдошавии варам њангоми гуруснанишинї мусоидат менамояд (6,8). 8. Њолате, ки њангоми пурзуршавии фазифаи шуш ба амал меояд (7). 9. Нишондињанда, ки баамалоии атсидози компенсатсияшавандаро муайян менамояд (8,6). 10. Њосилшавии эритроситњои нав (10). 11. Вазифаи хун (10). 12.Хосияти сафеда, ки ба полоиши транскаппилярї таъсир мерасонад (9). 13.Омил, ки ба таѓйирёбии миќдори хуни даврзананда таъсир мерасонад (6,8). 14. Дараљаи сершавии эритросит аз гемоглобин (13,5). 15. Камшавии миќдори эритросит (11). 16. Зиёдшавии миќдори моноситњо (9). 17. Камшавии эритросит ва гемоглобин (6). 18. Њосилшавии лейкоситњои нав (9). 19. Протсессе, ки бо эритросити устувориаш 0,4% дар мањлули гипертонї ба амал меояд (9). 20. Гемоглобин дар моњи 7-8 њаёти дохили батнї (6). 21. Камшавии миќдори лейкоситњо (10).

Г 1. Ба мањлули 0,4%-и хлориди натрий эритроситњои устувориашон 0,38%; 0,4%; 0,45%; 0,5%; 0,55% љойгир карданд. Кадоми ин эритроситњо гемолиз, кадомаш варам мекунад ва кадом эритросит андозааш калонтарин мешавад? 2. Бо эритросити устувориаш 0,4% чї мешавад, агар онро ба мањлулњои гипо-, изо- ва гипертонї љойгир намоем? 3.Гемотокрит, миќдори хуни даврзананда, ФА дар шахси парњези бесафеда дошта, чї тавр таѓйир меёбад. Аз њисоби кадом нишондињандањо ин таѓйиротњо ба амал меоянд? 4.Дар одами вазнаш 91 кг, миќдори гемоглобин 150г/л аст. Ѓунљоиши оксигени хунро њисоб кунед. 5. Дар ду найчашишаи мањлулњои 0,5% ва 0,4% -и хлориди натрий дошта эритроситро љойгир намуданд. Кайд намоед. Кадоми ин эритроситњо варам ва кадомашон вайрон мешаванд? 6.Дар ду шахс рН хун ва ЃБ-ро аз руи ишќор муайян карданд. Њар ду дар шароити якхела буданд. рН-и яке 7,35 ва дигараш 7,3 аст. ЃБ чї фарќият дорад, хулоса бароред. 7.Эритропоэз њангоми гипоксия дар њайвонњои муќарарї ва нефрэктомиякардашуда чї фарќ дорад? 8.Дар одам НР=0,8, консентрацияи гемоглобин 120г/л. Миќдори эритроситњоро дар 1мм.куб. њисоб намуда, хулоса бароред. 9.Ѓунљоиши буферї (ЃБ) аз ишќор зиёд меш-д, вале ЃБ аз кислота кам меш-д. Натиљањои ба дастомадаро фањмонед. 10.Пайдарњамии протсесњои њангоми эритропоэз ба амал ояндаро фањмонед. 11. Бо эритросити устувориаш 0,38 % чї њодиса рўй медињад, агар онро ба мањлулњои 0,3%; 0,5%; 0,4% љой дињем. Дар кадом мањлул миќдори эритросит бештар меш-д ва барои чї? 12. Њангоми баландшавии фишори онкотикї гематокрит, ФА ва миќдори хуни даврзананда чї тавр таѓйир меёбад? 13 Механизми пайдошавии атсидоз ва алкалози газиро ќайд намоед. 14.Эритросити устувориаш 0,5%-ро ба мањлулњои гипо-, изо- ва гипертонї љойгир намуданд. Эритроситњо дар ин мањлулњо чї тавр таѓйир меёбанд. Натиљањоро шарњ дињед. 15.Механизми таъсири системаи буферии бикарбонатї ва сафедагиро ќайд намоед.

Гурўњњои хун. Лахташавии хун. А 1. Аглютининњо дар чунин ќисми таркибии хун љойгиранд: 1)эритроситњо; 2)лейкоситњо; 3)тромбоситњо; 4)плазма. 2. Ба хуни гурухи 11 мувофиќ аст:

  1) А.бета; 2)В, алфа; 3)О, алфа,бета; 4)АВО.

3.Њангоми 400 мл хуни гур.1У-ро ба Ш гузарондан, метавонад ба амал ояд:

 1)аглютинатсияи танњо эритроситњои донор; 2)танњо эритроситњои ритсипиент; 3) эритросити донор ва ритсипиент; 4)агрегатсияи тромбоситњо.

4.Эндотелияи раг: 1)ба лахташавии хун мусоидат менамояд; 2) ба лахташавии хун монеъа мешавад; 3) ба агрегатсияи тромбоситњо мусоидат менамояд; 4) ба њосилшавии протромбиназа мусоидат менамояд. 5.Ба хуни гурухи 1 мувофиќ аст: 1) В, алфа; 2) О, алфа,бета; 3) О, алфа,бета; 4) АВО. 6.Ба шахси гуруњи хунаш 1 ба миќдори начандон зиёд (то 150 мл) гузарондан мумкин аст:

   1)хуни гурўњи дилхоњ; 2) гурўњи 1У-ро; 3)гурўњи Ш-ро; 4)гурўњи 11- ро.

7.Њангоми 400 мл хуни гурўњи 111-ро ба 1У гузарондан, метавонад ба амал ояд: 1)аглютинатсияи танњо эритроситњои донор; 2)танњо эритроситњои ритсипиент; 3) эритросити донор ва ритсипиент; 4)агрегатсияи тромбоситњо. 8. Субэндотелияи раг таркиб ёфтааст аз:

 1) омили Х11; 2)гепарин; 3)протромбин; 4)плазмин.

9. Ба хуни гурухи 11 мувофиќ аст:

1) О, алфа,бета;  2) АВО; 3) В, алфа;   4) А,бета.

10. Ба шахси гурўњи хунаш П ба миќдори начандон зиёд (то 100 мл) гузарондан мумкин аст: 1)хуни гуруњи 1У-ро; 2)хуни гуруњи 1; 3)хуни гуруњи Ш; 4) хуни гуруњи дилхоњ. 11. Њангоми 400 мл хуни гуруњи 11-ро ба IV гузарондан метавонад аглютинатсияи … ба амал ояд: 1) аглютинатсияи танњо эритроситњои донор; 2)танњо эритроситњои ритсипиент; 3) эритросити донор ва ритсипиент; 4)агрегатсияи тромбоситњо. 12.Гемостази плазмагї дар бар мегирад:

1) синтези простосиклин; 2)њосилшавии протром-биназа; 3) фибринолиз; 4) агрегатсияи тромбоситњо.

13. Ба хуни гурўњи 1У мувофиќ аст:

1) АВО; 2) А,бета; 3) В, алфа;   4) О, алфа,бета.

14. Аглютиногенњо дар чунин ќисми таркибии хун љойгиранд:

1) плазма; 2)эритроситњо; 3)тромбоситњо; 4)лейко-ситњо.

15.Њангоми аввалин маротиба гузарондани хуни резус мусбат ба резуси манфї ба амал меояд: 1) аглютинатсияи эритроситњои донор; 2) аглютинатсияи эритроситњои ритсипиент; 3) аглютинатсияи эритросити донор ва ритсипиент; 4)њосилшавии резус аглютининњо. 16. Ба антикоагулянтњои якумин тааллуќ доранд:

1)геперин, антитромбин Ш; 2)плазмин; 3) омили 1У; 4) омили ХШ.

17. Гузарондани хуни гуруњи номувофиќ ба амал меорад: 1)пастшавии усувории осмотикии эритроситњоро; 2)сустшавии СТЭ; 3) шоки гематрансфузионї; 4)баландшавии фишори осмотикї; 18. Плазмаи гурўњи якро бемањдудият гузарондан мумкин аст, ба шахсе,ки дорои: 1)гуруњи хуни дилхоњ; 2)хуни гурухи.1; 3)хуни гурухи1У; 4) хуни гурухи.11. 19.Њангоми маротибаи дуюм гузарондани хуни резусаш мусбат ба резус манфї ба амал меояд: 1) аглютинатсияи эритроситњои донор; 2) аглютинатсияи эритроситњои ритсипиент; 3) аглютинатсияи эритросити донор ва ритсипиент; 4)њосилшавии резус аглютининњо. 20.Ба антикоагулянтњои ѓайри рост тааллуќ доранд:

 1)плазмин; 2)гепарин; 3)пелентан; 4)протромбиназа.

21.Ба шахси гурўњи хунаш 11 ба миќдори начандон зиёд (то 100 мл) гузарондан мумкин аст:

 1)хуни гурўњи дилхоњ; 2) гурўњи 1У-ро; 3)гурўњи 1-ро; 4) гурўњи11-ро.

22.Дар хуни одами гурўњи-1 дошта аглютинини … љойгир аст: 1)бета; 2)алфа,бета; 3) О; 4)алфа. 23. Њангоми гузарондани 500 мл хуни гур.1 ба 11-юм ба амал меояд реаксияи аглютинатсияи: 1)эритроситхои донор; 2)эритроситхои ретсипиент; 3)тромбоситњо; 4)лейкоситњо. 24. Моддањо ба лахташави монеъа шавандаро … меноманд: 1)коагулянт; 2);агглютинин; 3)гемопоэтин; 4) антикоагулянт.

Нафаскашии беруна. Нишондињандањои тозашавии шуш. А 1. Ба њаљмњои шуш тааллуќ доранд: 1) ЃЊШ; 2) ЊН; 3) ЗН; 4) ЃУШ. 2. КТШ баробар аст: 1) 1,0; 2) 1/8; 3) 1/3; 4) 1/10. 3. Барои муайян кардани ЃЊЗШ донистан зарур аст: 1) ЊН; 2) вазн; 3) ЊБ; 4) ЊЗнг. 4. Њангоми кашишхўрии мушакњои байниќабурѓагии беруна: 1) ќабурѓањо мефароянд; 2) ќабурѓањо бардошта мешаванд; 3) нафасбарорї ба амал меояд; 4) њаљми шуш хурд мешавад. 5. ЃБФШ дар бар мегирад: 1) ЊБ; 2) ЊН; 3)ѓунљоиши нафасгирї; 4) ЊЗнб. 6. Њангоми кашишхўрии мушакњои байниќабурѓагии дохила: 1)нафасбарории ором ба амал меояд; 2) ќабурѓањо бардошта мешаванд;3) ќабурѓањо мефароянд; 7. Агар … донем ЊДШ-ро муайян намудан мумкин аст: 1) ЊЗнг ва ЊЗнб; 2) ЊЗнг ва ЊН; 3) ЊН ва ЗН; 4) ЗН ва ЊЗнг. 8. Барои њисоб кардани КТШ донистан зарур аст: 1) ФМ; 2) ЊЗнг; 3)ЗН; 4) ЊДН. 9. ЃЊШ дар бар мегирад: 1) ЊБ; 2) ФМ; 3) ЊЗнг; 4) ЊДШ. 10. Барои муайян кардани ЊДШ донистан зарур аст: 1) ФМ; 2) ЊН; 3) ЊБ; 4) ќад. 11. Њангоми кашишхўрии диафрагма: 1) њаљми шуш хурд мешавад; 2) фишори дохили шуш кам мешавад; 3) ќабурѓањо бардошта мешаванд; 4) гумбази диафрагма баланд мешавад. 12. … инъикос менамояд, ки кадом ќисми њавои алвеолярї бо атмосферї њангоми нафасгирии ором иваз карда мешавад: 1) ЊН; 2) КТШ; 3) КН; 4) ѓунљоиши нафасгирї. 13. Ба ѓунљоишњои шуш тааллуќ доранд: 1) ЊН; 2) ЃЊШ; 3) ЊЗнг; 4)ЊБ. 14. Агар … донем ТА-ро муайян намудан мумкин аст: 1) ЊН ва ЗН; 2) ЃЊШ ва ЗН; 3) ФМ ва ЊН; 4) ФМ, ЊН ва ЗН. 15. Њангоми нафасгирии ќафаси синагї, ба амал меояд кашишхўрии: 1) мушакњои байниќабурѓагии дохила; 2) мушакњои байниќабурѓагии беруна; 3) диафрагма. 16. Гипервентилятсия боиси … мегардад, ки он ба алкалози нафаскашї мусоидат менамояд: 1) камшавии рО.; 2) зиёдшавии рСО.; 3) гипокапния; 4) гиперкапния. 17. ЃЊШ таркиб ёфтааст: 1) ЊЗнг ва ЊЗнб; 2) ѓунљоиши нафасгирї ва ЊЗнб; 3) ЊЗнб ва ЊБ; 4) ЊЗнг ва ЊН. 18. Њангоми кашишхўрии … баландшавии фишори дохили алвеолярї ба амал меояд: 1) мушакњои байниќабурѓагии беруна; 2) диафрагма; 3) мушакњои байниќабурѓагии дохила; 4) мушакњои мимикї. 19. … њангоми гипервентилятсия зиёд мешавад: 1) КТШ; 2) рСО2; 3) рО2; 4)ЊБ. 20. Барои муайян кардани … ФМ-ро донистан зарур аст: 1) ЃЊШ; 2)ЊДН; 3) ТМ; 4) ТА. 21. Барои муайян кардани … бузургии мубодилаи асосии заруриро донистан лозим аст: 1) ЃЊШ; 2) ЊН; 3) ЃЊЗШ; 4) ТШ. 22.Њангоми кашишхўрии мушакњои байниќабурѓагии беруна нафасгирии … ба амал меояд: 1) ќафаси синагї; 2) шикамї; 3) омехта. 23. ЃБФШ чунин њаљмњоро дар бар мегирад: 1) ЊН,ФМ ва ЊЗнг; 2) ЊЗнг ва ЊН; 3) ЊН, ЊЗнг ва ЊЗнб; 4) ЊЗнб ва ЊБ. 24. Аз рўи спирограмма муайян кардан мумкин аст: 1) ФМ; 2) ЊДШ; 3) ЃЊЗШ; 4) ТШ. 25. Њангоми кашишхўрии мушакњои байниќабурѓагии беруна: 1)ќувваи ќабурѓаро болокунанда, нисбат ба ќувваи поёнкунанда кам аст; 2) њар ду баробаранд; 3) ќувваи мушакњои ќабурѓаро поёнкунанда, нисбат ба болокунанда кам аст. 26. Дар спирограмма муайян кардан мумкин аст: 1) њамаи 4 њаљмро; 2) танњо 2 њаљмро; 3) танњо 3 њаљми шушро. 27. Њангоми гапервентилятсия: 1) КТШ кам мешавад; 2) КТШ зиёд мешавад; 3) ЊДШ кам мешавад; 4) ЗН зиёд мешавад. 28. Њангоми нафасгирї: 1) фишори дохил плеврагї кам мешавад; 2) фишори дохили шуш кам мешавад; 3) фишори дохил плеврагї зиёд мешавад; 4) диафрагма кашиш мехурад. 29.Барои муайян кардани ФМ донистан зарур аст: 1) ЗН њангоми нафаскашии ором; 2) ЊЗнг; 3) ЃЊЗШ; 4) ЊН њангоми гипервентилятсия. 30. Барои муайян кардани ЃЊЗШ донистан зарур аст: 1) ЊН, ЊЗнг ва ЊЗнб; 2) ќад ва вазн; 3) ЊДН; 4) ФМ. 31. Њангоми кашишхўрии мушакњои байниќабурѓагии дохила: 1) ќувваи ќабурѓаро болокунанда, нисбат ба ќувваи поёнкунанда зиёд аст; 2) фишори дохил плеврагї зиёд мешавад; 3) фишори дохили шуш зиёд мешавад; 4) ФМ зиёд мешавад. 32. Њангоми сустшавии диафрагма ба амал меояд: 1) фишори дохил плеврагї зиёд мешавад; 2) нафас-гирии шикамї; 3) фишори дохили шуш кам мешавад; 4) ќабурѓањо поён карда мешаванд. 33. Бо зиёдшавии ЊН: 1)ЌТШ кам мешавад; 2)ЊДШ зиёд мешавад; 3)ТШ зиёд мешавад; 4) ФМ. 34. Дар спирограмма муайян карда намешавад: 1) ФМ; 2) КТШ; 3) ЗН; 4) ЊН. 35. Нафасбарории чуќур метавонад ба амал ояд, аз њисоби: 1)кашишхўрии мушакњои байниќабурѓагии беруна; 2) сустшавии диафрагма; 3) кашишхўрии мушакњои байниќабурѓагии даруна; 4) сустшавии мушакњои шикам. 36. Самаранокии кори шушро бањо додан мумкин аст бо ёрии: 1) ЊДШ; 2) ТА (ВА); 3)ЊЗнг; 4) ТМ (ВМ). 37. Њангоми кашишхўрии … нафасгирии намуди ќафаси синагї ба амал меояд: 1) диафрагма; 2) мушакњои байниќабурѓагии беруна; 3) мушакњои байниќабурѓагии даруна; 4) мушакњои рост ва каљи шикам.

Б. 1. Њангоми кашишхўрии диафрагма нафасбарорї ба амал меояд, чунки дар ин вакт ќабурѓањо бардошта мешаванд:

  1)ННН;2)ННД;3)ДДД;4) ДДН.

2. Њангоми нафасгирї фишори дохили алвеолярї зиёд мешавад, чунки дар ин вакт шушњо ёзиш меёбанд: 1) ДДД; 2)ДНН; 3)ННН; 4) НДН. 3. Њангоми тахипноэ КТШ таѓйир намеёбад, чунки дар ин вакт њаљми нафаскашї таѓйир намеёбад: 1) ДНН; 2)ДДН; 3)ДДД; 4)НДН. 4. Њангоми гипервентилятсия ЊДН зиёд мешавад, чунки дар ин вакт танњо њаљми нафаскашї зиёд мешавад: 1) ДДД; 2)ДНД; 3) ДНН; 4) НДД. 5. Њангоми кашишхўрии мушакњои байниќабурѓагии беруна нафасгирї ба амал меояд, чунки дар ин вакт њаљми ќафаси сина зиёд мешавад:

  1) ДДД; 2)ДНН; 3) ДДН; 4) НДД.

6. Њангоми нафасбарорї фишори дохили плевралї зиёд мешавад, чунки дар ин вакт кашиши чандирии шуш зиёд мешавад:

  1)ДДД; 2) ДНН; 3) ННН; 4) НДД.

7. Њангоми гиперпноэ КТШ таѓйир намеёбад, чунки дар ин вакт њаљми нафаскашї зиёд мешавад: 1)ДДД; 2) НДН; 3) ДДН; 4) ННН. 8. Бо ёрии спирограмма ЃБФШ-ро муайян намудан номумкин аст, чунки дар спирограмма њаљми захиравии нафасбарорї ќайд карда намешавад:

 1) ДДН; 2) ДДД; 3) ДНД; 4) ННН.

9. Њангоми кашишхўрии мушакњои байниќабурѓагии дохила нафасгирї ба амал меояд, чунки дар ин вакт њаљми ќафаси сина кам мешавад:

  1) ДДД; 2)ДНН; 3) ДДН; 4) НДН.

10. Њангоми тахипноэ њаљми ФМ-и анатомї зиёд мешавад, чунки дар ин вакт ЊН таѓйир намеёбад: 1)НДН; 2) ННД; 3)ННН; 4)ДНН. 11. Бо зиёдшавии њаљми боќимонда КТШ кам мешавад, чунки дар ин вакт ЃБФШ зиёд мешавад: 1) ДДД; 2) ДДН; 3) ДНН; 4) ННН. 12. Њангоми кашишхурии диафрагма фишори дохили плеврагї зиёд мешавад, чунки дар ин вакт њаљми ќафаси сина хурд мешавад:

  1)ННН; 2) ННД; 3) НДН; 4) ДДД.

13. Њангоми гипервентилятсия ЊДН зиёд мешавад, чунки дар ин вакт ЗН зиёд мешавад: 1)ДДД; 2)ДНД; 3)ДНН; 4)НДД. 14. Њангоми тахипноэ ЊДН кам мешавад, чунки дар ин вакт ЗН зиёд мешавад: 1)ДДД; 2)ДНД; 3) НДН; 4)ННД. 15. Њангоми зиёдшавии њаљми боќимонда ЃЊШ зиёд мешавад, чунки дар ин вакт ЃУШ зиёд мешавад: 1)ДДД; 2) НДД; 3)ННД; 4) ННН. 16. Њангоми гиперпноэ ТА (тозашавии алвеолярї) зиёд мешавад, чунки дар ин вакт ЊН зиёд мешавад: 1) ДНН; 2)ДНД; 3)ДДД; 4)ДДН. 17. Њангоми зиёдшавии њаљми боќимонда КТШ кам мешавад, чунки дар ин вакт ЃБФШ зиёд мешавад: 1) ДНД; 2) ДДД; 3) ДНН; 4) ННН. 18. Њангоми гиперпноэ ѓунљоиши нафасгирї зиёд мешавад, чунки дар ин вакт ЊН зиёд мешавад: 1)НДД; 2)ННД; 3)ННН; 4) ДДД. 19. Њангоми нафасгирии ќафаси синагї мушакњои байниќабурѓагии беруна кашиш мехўранд, чунки дар ин вакт ќабурѓањо бардошта мешаванд: 1)ННН; 2)ДДД; 3)ДНД; 4)НДН. 20. Њангоми кашишхурии диафрагма нафасгирї ба амал меояд, чунки дар ин вакт фишори дохили алвеолярї паст мешавад:

  1)ДНД; 2)ДНН; 3)НДД; 4) ДДД.

В 1. Типи вентилятсия, ки хангоми он танњо ЗН зиёд мешавад (8). 2. Мушакњои дар нафаскашии шикамї иштирок-кунанда (9). 3. Ѓунљоиши дар спирограмма муайянкардашаванда (9). 5. Типи вентилятсия, ки танњо ЊН зиёд мешавад (9). 6. Мушакњои дар фаромадани ќабурѓањо иштироккунанда (15,6). 7. Њаљми шуши дар њосилшавии ЃЊШ иштирок-кунанда (9). 8. Типи вентилятсия, ки њангоми он ЗН ва ЊН зиёд мешавад (16). 9. Протсесе, ки њангоми он фишори дохили алвеолярї зиёд мешавад (11). 10. Нишондињандаи барои муайян намудани ЃЊЗШ лозим (3). 11. Нишондињандаи самаранокии кори шушро тавсифдињанда (9,9). 12. Њаљми шуш, ки дар спирограмма муайян кардан номумкин аст (9). 13. Нишондињандаи тозашавї, ки се њаљмро дар бар мегирад (3). 14. Протсес, ки њангоми он фишори дохили плевралї зиёд мешавад (11). 15. Нишондињанда, ки барои муайян кардани он њаљми фазои мурдаро донистан лозим аст (9, 9).

Г 1. Дар спирограмма њамаи њаљмњои шушро нишон дињед. 2. Дар наќша механизми нафасгириро њангоми нафаскашии ќафаси синагї бо ќайди ќуввањои амалкунанда ва самтњои он, нишон дињед. 3. Дар наќша чунин љузъиётњои нафаскаширо нишон дињед: мубодилаи газ дар шуш ва нафаскашии њуљайрагї. 4. Дар спирограмма њамаи њаљмњои муайяншавандаро нишон дињед. 5. Дар наќша механизми нафасгириро њангоми нафаскашии шикамї, бо ќайди пайдарњамии протсесњои баамалоянда нишон дињед. 6. Дар спирограмма тарзи ченкунии ЃЊШ-ро нишон дињед. Кайд кунед, ин ѓунљоиш кадом њаљмњоро дар бар мегирад. 7. Дар наќша механизми нафасбарории чуќурро њангоми нафаскашии шикамї нишон дињед. 8. Дар наќша механизми нафасбарории чуќурро њангоми нафаскашии ќафаси синагї нишон дињед. 9. Дар наќша механизми нафасгирии оромро њангоми нафаскашии типи шикамї нишон дињед. 10. Њангоми нафасгирї ва нафасбарорї фишори дохили плевралї чї тавр таѓйир меёбад? Сабаби ин таѓйирёбиро дар наќша нишон дињед.

Газњои хун А 1.Дар њавои атмосферї микдори % оксиген: 1) 16%; 2)21%; 3)14%; 4)40%. 2. Фишори њиссагии оксиген дар њавои алвеолярї ташкил медињад:

1) 100 мм.с.с.; 2) 80-90 мм.с.с.; 3) 48 мм.с.с.; 4) 40 мм.с.с.

3. Дар эритросит гази карбонат дар чунин намудњо чойгир аст:

  1) NaHCO3; 2) њалшуда; 3)HВO2;  4)KHCO3.

4. Кислотаи карбонат њосил мешавад дар натиљаи пайвастшавии СО2 ва Н2О дар: 1) эритросит; 2) плазма; 3) эритросит ва плазма; 4)тромбосит. 5. Дар њавои нафасбарорї микдори % - и оксиген:

  1) 16-17%; 2) 14-15%; 3) 20-21%; 4) 0,03-0,05%.

6. Шиддати њиссагии О2 дар хуни венозї ташкил медињад:

  1) 40 мм.с.с. 2) 60 мм.с.с.; 3) 48 мм.с.с. 4) 100 мм.с.с.

7. Дар њосилшавии кислотаи карбонат иштирок менамоянд:

 1) 2,3 ДФГ; 2) оксиген; 3) карбоангидраза; 4) Р50.

8.Дар њавои алвеолярї миќдори %-и СО2 баробар аст:

 1) 0,03-0,05%; 2) 5,4-5,8%; 3) 14,5-15,2%; 4) 21%.

9. Шиддати њиссагии О2 дар хуни артериявї ташкил медињад:

 1) 40 мм.с.с. 2) 100 мм.с.с.; 3) 80 мм.с.с. 4) 48 мм.с.с.

10. Бо зиёдшавии ионњои гидроген дар хун ба амал меояд:

 1) алкалоз; 2) Р50 зиёд мешавад; 3) каљхат.дисс.оксигемоглобин ба тарафи чап майл мекунад; 4) % HВO2 зиёд мешавад.

11. Ба диффузияи газ аз мембранаи алвеолярию каппилярї таъсир мерасонанд: 1) фишори њиссагии газњо дар њавои алвеолярї; 2) фарќи фишор ва шиддати њиссагии газњо; 3) шиддати њиссагии газњо дар хуни артериявї; 4) шиддати њиссагии газњо дар хуни венозї. 12. Дар эритросит СО2 дар намуди чунин пайвастагињост:

  1) Н2СО3; 2) NaHCO3; 3) HВO2; 4) дар намуди њалшуда.

13. Бо зиёдшавии ионњои гидрооксилї дар хун ба амал меояд:

 1) алкалоз; 2) Р50 зиёд мешавад; 3) каљхатаи диссотсиатсияи оксигемоглобин ба тарафи чап майл мекунад; 4) % HВO2 зиёд мешавад.

14. Каљхаттаи диссотсиатсияи HВO2 ба рост майл мекунад њангоми:

1) зиёдшавии рО2; 2) атсидоз; 3) камшавии рСО2; 4) алкалоз.

15. Дар 100 мл хуни артериявї миќдори оксиген ташкил медихад:

  1) 19-20 мл.; 2) 12-13 мл.; 3) 52-54 мл. 4) 58-59 мл.

16. Каљхаттаи диссотсиатсияи HвO2 ба тарафи чап майл мекунад њангоми: 1) зиёдшавии рО2; 2) зиёдшавии рСО2; 3) алкалоз; 4) камшавии рН. 17. Дар 100 мл хуни венозї миќдори оксиген ташкил медихад:

   1) 19-20 мл.; 2) 12-13 мл.; 3) 52-54 мл. 4) 58-59 мл.

18. Дар каппилярњои гардиши калони хун ба амал меояд:

 1) њосилшавии HВO2; 2) њосилшавии карбок-сигемоглобин; 
 3) њосилшавии кислотаи карбонат; 4) таљзияи бикарбонати натрий.

19. Њангоми каљхаттаи диссотсиатсияи HВO2 ба рост майл кардан, ба амал меояд: 1) зиёдшавии Р50; 2)зиёдшавии рН; 3) зиёдшавии % HВO2; 4) пастшавии њарорат. 20. Дар каппилярњои гардиши калони хун ба амал меояд: 1) таљзияшавии HВO2; 2) додани СО2 бо бикарбонати калий ва натрий; 3) таљзияи Н2СО3 ба СО2 ва Н2О; 4) таљзияи карбогемоглобин. 21. Баландшавии … дар бораи камшавии пайвастшавии гемоглобин ба О2 шањодат медињад: 1) рО2; 2) Р50; 3) рН; 4) Hв. 22. Бо зиёдшавии … миќдори % HвО2 таѓйир намеёбад:

1)рО2; 2) рСО2; 3) њарорат; 4) миќдори гемоглобин.

23. Бо зиёдшавии … миќдори % HВО2 зиёд мешавад:

  1) рСО2; 2) рН; 3) миќдори HВ; 4) њарорат.

24. Ба шарофати … дар эритроситњо СО2 бо об пайваст шуда, Н2СО3 њосил менамояд:1)Hв; 2)карбогемоглобин; 3)карбоангидраза; 4)2,3ДФГ. 25. Ба шарофати … дар эритроситњо Н2СО3 ба об ва СО2 таљзия мешавад: 1) Hв; 2)карбогемоглобин; 3) карбоангидраза; 4) 2,3ДФГ. 26. Њангоми … Р50 зиёд мешавад:

1) зиёдшавии 2,3 ДФГ; 2) пастшавии њарорат; 3) гипокапния; 4) алкалоз.

Б 1. Њангоми зиёдшавии баландии мањал дар њавои атмосферї рО2 кам мешавад, чунки дар ин вакт %-и О2 дар њавои атмосферї кам мешавад:

 1) НДН; 2)НДД; 3) ДНН; 4) ДНД.

2. Њангоми атсидоз рО2 дар хун кам мешавад, чунки дар ин вакт пайвастшавии HВ ба О2 кам мешавад: 1) НДД; 2) ННД; 3) НДН; 4) ДНН. 3. Њангоми гипоксия каљхаттаи диссотсияи оксигемоглобин ба тарафи рост майл мекунад, чунки дар ин вакт индекси Р50 зиёд мешавад:

   1) ДДД; 2) ДДН; 3) ДНН; 4) ННН.

4. Њангоми зиёдшавии индекси Р50 ба бофтањо О2 бештар дода мешавад, чунки дар ин вакт пайвастшавии Hї ба О2 кам мешавад:

   1) ДДН; 2) ДНН; 3) ННН; 4) ДДД.

5. Њангоми баландшавии њарорат пайвастшавии Hї ба О2 кам мешавад, чунки дар ин ивакт рО2 зиёд мешавад: 1) ДДН; 2) ДНН; 3) ННН; 4) НДН. 6. Њангоми гипосия каљхаттаи диссотсияи оксигемоглобин ба тарафи чап майл мекунад, чунки дар ин вакт синтези 2,3 ДФГ зиёд мешавад:

 1) НДН; 2) ННД; 3) НДД; 4) ННН.

7. Њангоми камшавии индекси Р50 ба бофтањо О2 бештар дода мешавад, чунки дар ин вакт пайвастшавии Hв ба О2 зиёд мешавад:

  1) ДНД; 2) НДД; 3) НДН; 4) ННН.

8. Њангоми баромадан ба баландї алкалоз мушоњида мешавад, чунки дар ин вакт фишори атмосферї кам мешавад:

   1) ННН; 2) ДДН; 3) ДНН; 4) ДНД.

9. Њангоми зиёдшавии 2,3 ДФГ индекси Р50 кам мешавад, чунки дар ин вакт пайвастшавии Hї ба О2 зиёд мешавад:

  1) НДД; 2) ННД; 3) НДД; 4) ДНД.

10. Бо зиёдшавии миќдори HВ, миќдори %-и HВО2 зиёд мешавад, чунки дар ин вакт пайвастшавии HВ ба О2 зиёд мешавад:

  1) НДН; 2) НДД; 3) ДДД; 4) ННД.

11. Њангоми алкалоз ба бофтањо миќдори зиёди О2 дода мешавад, чунки дар ин вакт индекси Р50 кам мешавад: 1) НДН; 2)НДД; 3)ДДД; 4)ДНД. 12. Њангоми нигоњдории нафаскашї индекси Р50 кам мешавад, чунки дар ин вакт дар хун рО2 кам мешавад: 1)ДНД; 2)НДН; 3)ДНН; 4)ДДД. 13. Њангоми гипервентилятсия апноэ ба амал меояд, чунки даро ин вакт индекси Р50 кам мешавад: 1) ННН; 2) ДНН; 3)ДДН; 4)ДДД. 14. Гиперкапния њангоми гиперпноэ ба амал меояд, чунки дар ин вакт индекси Р50 зиёд мешавад: 1)ДДН; 2) ДДД; 3) ДНН; 4) ННН. 15. Њангоми гиперкапния ба бофтањо О2 зиёдтар дода мешаванд, чунки дар ин вакт каљхаттаи диссотсиатсияит оксигемоглобин ба тарафи рост майл мекунад: 1) ДНД; 2)ДНН; 3)ДДД; 4) НДН.

В 1. Фишори гази њалшуда дар хун (7,8). 2. Яке аз пайвастагињои гази карбонат дар хун (15). 3. Пайвастагии оксиген дар хун (14). 4. Омил, ки ба љойивазкунии каљхаттаи диссотсиатсияи оксигемоглобин мусоидат менамояд (7). 5. Яке аз пайвастагињои гази карбонат дар хун (11,5). 6.Фермент, ки ба њосилшавии кислотаи карбонат аз Н2О ва СО2 мусоидат менамояд (14). 7. Фермент, ки ба таљзияи кислотаи карбонат ба Н2О ва СО2 мусоидат менамояд (14). 8. Љойивазкунии каљхаттаи диссотсиатсияи оксигемоглобин, ки њангоми он ба бофтањо бештар О2 дода мешавад (4). 9. Љойивазкунии каљхаттаи диссотсиатсияи оксигемоглобин, ки њангоми он пайвастшавии Hв ба О2 зиёд мешавад (3). 10. Омил, ки ба љойивазкунии каљхаттаи диссотсиатсияи оксигемоглобин ба рост мусоидат менамояд (7). 11. Омил, ки ба зиёдшавии индекси Р50 мусоидат менамояд (7). 12. Омил, ки ба камшавии индекси Р50 мусоидат менамояд (7). 13. Пайвастагии газ, ки дар каппилярњои гардиши калони хун њосил мешавад (11,5). 14. Пайвастагии газ, ки дар каппилярњои гардиши калони хун њосил мешавад (11,6). 15. Пайвастагии СО2 дар эритроситњо (11,6).

Г 1. Дар наќша мубодилаи газро дар шуш бо омилњои ба он мусоидаткунанда нишон дињед. 2. Дар наќша мубодилаи газро дар бофта бо омилњои ба он мусоидаткунанда нишон дињед. 3. Реаксияи ба њосилшавии пайвастагињои СО2 дар капиллярхои гардиши калони хун мусоидаткунандаро нависед. 4. Тартиби протсессњои дар каппилярњои гардиши калони хун баамалояндаро номбар намоед. 5. Тартиби протсессњои дар каппилярњои гардиши хурди хун баамалояндаро номбар намоед. 6. Каљхаттаи диссотсиатсияи оксигемоглобинро дар меъёр ва њангоми баландшавии њарорат дар наќша тасвир намоед. Чї тавр дар ин вакт индекси Р50 таѓйир меёбад нишон дихед. 7. Дар наќша фарќияти ќаљхаттаи диссотсиатсияи оксигемоглобинро њангоми миќдори меъёрї, паст ва баланд будани микдори гемоглобин тасвир намоед. 8. ЊДХ-ро њисоб кунед, агар миќдори О2-и истифодашуда 320мл/даќ., микдори О2 дар хуни артериявї (шараёнї) ва венозї (варидї) мувофиќан 200 ва 120 мл/даќ. бошад.

IV. ТАНЗИМИ НАФАСКАШЇ. СФ-и ДОИМИЯТИ РО2 ва РСО2 ТАЪМИНКУНАНДА. А 1. Њангоми вайрон кардани алфа нейронњои шўъбаи инспиратории МН ќайд мешавад: 1) нигоњдории нафаскашї дар нафасгирї; 2) нигоњдории нафаскашї дар нафасбарорї; 3)гипервентилятсия; 4)гиповентилятсия. 2. Њангоми ангезиши хеморетсепторњои марказї ќайд мешавад: 1) тахипноэ; 2) гипервентилятсия; 3) гиперпноэ; 4) гиповентилятсия. 3. Импулсњои эфферентї аз алфа нейронњои МН њангоми кори љисмонї дода мешаванд: 1) ба мушакњои байни ќабурѓагии беруна; 2) ба диафрагма; 3) ба алфа мотонейронњои шохањои пеши сегментњои гардан ва ќафаси сина; 4) ба алфа мотонейронњои шохањои пеши сегментњои гардан. 4. Њангоми вайрон кардани … танњо нафаскашии намуди ќафаси синагї нигоњ дошта мешавад: 1) алфа нейронњои С2-С5; 2) алфа нейронњои МН; 3) бета нейронњо; 4) алфа нейронњои сегментњои ќафаси сина. 5. Њангоми ангезиши хеморетсепторњои атрофї ќайд карда мешавад:

1)  тахипноэ; 2) гипервентилятсия; 3) гиперпноэ; 4) гипо-вентилятсия.

6. Њангоми баландшавии РСО2 дар хун ба њаяљон меояд:

1) хеморетсепторњои атрофї; 2) хеморетсепторњои марказї; 3) механоретсепрторњои алвеолањо; 4) механо-ретсепторњои мушакњои скелетї.

7. Њангоми пастшавии рО2 дар хун ба њаяљон меояд:

1) хеморетсепторњои атрофї; 2) хеморетсепторњои марказї; 3) механоретс.алвеолањо; 4) механоретсепторњои мушакњои скелетї.

8. Њангоми ангезиши ретсепторњои ирритантї ба амал меояд: 1) тахипноэ; 2) гиперпноэ; 3) нигоњдории нафаскашї; 4) баландшавии рО2 дар хун. 9. Буриши њароммаѓз дар њудуди С2 меорад ба: 1) нигоњдории нафаскашї; 2) нигоњдории нафаскашии шикамї; 3) нигоњдории нафаскашии ќафаси синагї ва шикамї; 4) нигоњдории нафаскашии ќафаси синагї. 10. Импулсњои афферентї аз хеморетсепторњои атрофї дода мешаванд ба: 1) нейрони боздорандаи инспираторї; 2) алфа нейронњои шўъбаи инстп. МН; 3) бета нейронњои шўъбаи инстп. МН; 4) ба алфа мотонейронњои шохањои пеши сегментњои ќафаси сина. 11. Импулсњои афферентї аз механоретсепторњои мушакњои скелетї дода мешаванд ба: 1) нейрони боздорандаи инспираторї; 2) алфа нейронњои шўъбаи инстп. МН; 3) бета нейронњои шўъбаи инстп. МН; 4) ба алфа мотонейронњои шохањои пеши сегментњои ќафаси сина. 12. Импулсњои эфферентї аз бета нейронњои МН њангоми оромї дода мешаванд: 1) алфа нейронњои шўъбаи инстп. МН; 2) нейрони боздорандаи инспираторї; 3) нейрони боздорандаи инспираторї ва нейронњои экспираторї; 4) нейронњои экспираторї. 13. Њангоми вайрон кардани … нафаскашї дар нафасгирї нигоњ дошта мешавад: 1) алфа нейронњои С2-С5; 2) алфа нейронњои МН; 3) бета нейронњо; 4) алфа нейронњои сегментњои ќафаси сина. 14. Њангоми зиёдшавии … миќдори %-и HВО2 таѓйир намеёбад:

 1) рО2; 2) рСО2; 3) гемоглобин; 4) њарорат.

15.Њангоми нафасгирї … ба њаяљон меояд, чунки ин њангом ангезиши механоретсепторњои алвеола ба амал меояд: 1) бета нейронњои МН; 2) алфа нейронњои МН; 3) алфа нейронњои сегментњои ќафаси сина; 4) нейронњои боздорандаи инспираторї. 16. Пас аз апноэ нафастангии типи … оѓоз мегардад:

1) гиперпноэ; 2) тахипноэ; 3) гипервентилятсия; 4) гиповентилятсия.

17. Пас аз ихтиёрї нигоњдории нафаскашї нафастангии типи … оѓоз мегардад: 1) гиперпноэ; 2) тахипноэ; 3) гипервентилятсия; 4) гиповентилятсия.

Б 1. Њангоми осеби мўњрањои 2-5 гардании њароммаѓз танњо нафаскашии типи ќафаси синагї нигоњ дошта мешавад, чунки дар ин вакт кашишхурии диафрагма ќатъ мегардад: 1)ННН; 2)ННД; 3)НДД; 4)ДДД. 2. Њангоми вайрон кардани алфа нейронњои мушакњои байниќабурѓагии беруна нигоњдории нафаскашї ба амал меояд, чунки дар ин вакт ќабурѓањо бардошта намешаванд: 1)НДД; 2)НДН; 3)ДНД; 4)ННН. 3. Њангоми осеби алфа нейронњои МН нигоњдории нафасгирї дар нафасбарорї ба амал меояд, чунки дар ин вакт љараёни импулсњои афференї аз хеморетсепторњо ќатъ мегардад:

 1)ДДД; 2)ДНН; 3)ДНД; 4)ННН.

4.Њангоми ангезиши ХР-и атрофї тахипноэ мушоњида мешавад, чунки дар ин вакт ЊН зиёд мешавад: 1)ДДН; 2)ДНН; 3)ДДД; 4)НДН. 5. Њангоми гипервентилятсия рСО2 дар хун кам мешавад, чунки дар ин вакт танњо ЊН зиёд мешавад: 1)НДН; 2)ДНД; 3)ДДН; 4)ННН. 6. Њангоми ангезиши ХР-и марказї тахипноэ мушоњида мешавад, чунки ин њангомгиперкапния ба амал меояд: 1)ДНД; 2)НДН; 3)НДД; 4)ННН. 7. Њангоми гиперкапния гиперпноэ мушоњида мешавад, чунки дар ин вакт ХР-хои атрофї ба њаяљон меоянд: 1)ДНН; 2)ДДН; 3)ДДД; 4)ДНД. 8. Њангоми ангезиши алфа нейронњои МН мотонейронњои диафрагма ба њаяљон меоянд, чунки дар ин ваќт мушакњои байниќабурѓагии беруна кашиш мехуранд: 1)НДД; 2)НДН; 3)ДДД; 4)ДДН. 9. Њангоми вайрон кардани алфа нейронњои МН нигоњдории нафасгирї дар нафасбарорї ба амал меояд, чунки дар ин вакт љараёни импулсњои афференї аз хеморетсепторњо ќатъ мегардад:

  1)ДДД; 2)ДНН; 3)ДНД; 4)ННН.

10. Њангоми гапокапния метавонад нафаскашї ќатъ гардад, чунки дар ин ваќт ХР-њои марказї ба њаяљон меоянд: 1)НДД; 2)ДНН; 3)ДНД; 4)ДДН. 11. Њангоми осеб дидани алфа нейронњои мушакњои байниќабурѓагии дохила нафаскашї нигоњ дошта мешавад, чунки дар ин вакт мушакњои байниќабурѓагии дохила кашиш намехуранд:

   1)НДН; 2)ННН; 3)ДДН; 4)ДДД.

12. Њангоми гипервентилятсия метавонад апноэ ба амал ояд, чунки дар ин вакт гипокапния мушоњида мешавад: 1)ДНД; 2)ДНН; 3)ДДД; 4)НДД. 13.Њангоми нигоњдории нафаскашї гипокапния мушоњида мешавад, чунки дар ин вакт дар хун СО2 љамъ мешавад:

   1)НДН; 2)ННН; 3)ННД; 4)НДД.

14. Њангоми баландшавии рСО2 дар хун ЊН зиёд мешавад, чунки дар ин вакт хеморетсепторњои марказї ба њаяљон меоянд:

 1)ДДД; 2)ДНН; 3)ННН; 4)ДНД.

15. Њангоми ангезиши алфа нейронњои МН танњо нафаскашии шикамї мушоњида мешавад, чунки дар ин вакт диафрагма кашиш мехурад: 1)ДДД; 2)НДД; 3)ННД; 4)ННН.

В 1. Типи вентилятсия њангоми гиперкапния (9). 2. Реаксияи хун њангоми гипервентилятсия (7). 3. Таѓйирёбии нафаскашї њангоми пастшавии рСО2 дар хун (6). 4. Типи вентилятсия њангоми ангезиши ХР атрофї (8). 5. Реаксияи хун њангоми боздории нафаскашї (7). 6.Типи вентилятсия њангоми ангезиши ХР марказї (9). 7. Мушаки дар нафаскашии шикамї иштироккунанда (9). 8.Типи вентилятсия, ки њангоми баромадан ба баландї ба амал меояд (8). 9. Ретсептор, ки њангоми ангезиши он самаранокии тозашавии шуш баланд мешавад (14,7). 10.Типи нафаскашии њангоми гипоксемия баамаломада (8).

Г 1. Дар наќша алоќаи мотонейронњоро бо мушшакхои байниќабурѓавии беруна ифода намоед. 2. Спирограммаро њангоми нормопноэ, тахипноэ ва гиперпноэ тасвир намоед. 3. Дар наќша алоќаи алфа нейронњои МН-ро бо мушакњо њангоми нафаскашии ќафаси синагї тасвир намоед. 4. Дар наќша алоќаи мотонейронњоро бо диафрагма ифода намоед. 5 Роњи импулси асабиро аз ХР атрофї то мушакњои нафаскашї њангоми нафаскашии ќафаси синагї тасвир намоед. 6. Таѓйирёбии спирограммаро њангоми ангезиши ХР марказї тасвир намоед. 7. Дар наќша алоќаи мотонейронњоро бо мушакњои шикам тасвир намоед. 8. Њангоми вайрон кардани алфа нейронњои МН нафаскашї чї тавр таѓйир меёбад. 9. Роњи импулси асабиро аз ХР атрофї то мушакњои нафаскашї њангоми нафаскашии шикамї тасвир намоед. 10.Таѓйирёбии спирограммаро њангоми ангезиши ХР атрофї тасвир намоед.

МУНДАРИЉА

Физиологияи нормалї њамчун фан ва алоќаи он бо дигар фанњои тиббї …………...……..……………… 3 Ангезандањо ќонунњои ангезиши бофтањои мутаасиршаванда …………………………………… 6 Ќонунњои ангезиши бофтањои мутаасиршаванда … 9 Биопотенсиалњо ……………………………………… 12 Механизми пайдошавии ПО ва ПФ ………………… 16 Ба њаяљон омадани бофтањо дар фазањои гуногуни ПФ 23 Насосњои калийгї ва натрийгї. механизми кори онњо.. 27 Хосияти физиологии мушак ……………………… 27 Механизми кашишхўрии мушак ………………… 30 Хусусияти кашишхўрии мушакњои суфта …………… 35 Хосияти физиологии асаб ……………………………… 36 Механизми пањншавии њаяљон дар асаб …………… 37 Ќонунњои гузаронидани њаяљон дар асабњо ………… 38 Механизми гузаштани њаяљон аз синапс …………… 39 Системаи асаби автономї …………………………… 43 Фарќияти асосии саа аз системаи асаби соматикї … 43 Вазифањои САА ………………………………………… 45 Медиаторњои САА ……………………………………… 46 Эффектњои таъсирбахши асосие, ки њангоми ангезонидани асабњои холиноэргї ва адреноергї њосил мешавад ………………………………………

48 Системаи марказии асаб. махсусияти гузаронидани њаяљон дар асаб…………………………………… 51 Принсипи координатсионии фаъолияти СМА……… 58 Боздорї дар СМА……………………………………… 61 Физиологии хусусии СМА. функсияи њароммаѓз … 62 Функсияи маѓзи дарозрўя ……………………………… 67 Функсияи маѓзи миёна ………………………………… 69 Форматсияи ретикулярии танаи маѓзи сар ………… 70 Физиологияи маѓзча …………………………………… 72 Физиологияи маѓзи фосилавї ………………………… 74 Гипоталамус ва функсияњои асосии он ……………… 75 Танзими функсияњои физиологї ……………………… 76 Танзими гуморалї …………………………………… 77 Танзими асабї ………………………………………… 79 Фарќи танзими гуморалї аз танзими асабї ……… 79 Системаи функсионалии организм …………………… 82 Намунаи саволномањои тестї аз боби физиологияи умумї …………………………………………………… 115 Физиологияи системаи наќлиётї. Системаи х у н … 116 Нишондињандањои асосии физиологии хун ………… 122 Њуљайрањои хун ……………………………………… 129 Гурўњњои хун ………………………………………… 133 Омили (системаи) резусї ……………………………… 133 Резуси - номувофиќї дар системаи модар-љанин … 136 Лахташавии хун (гемокоагулятсия) ………………… 137 Гемостази рагию тромбоситарї ……………………… 138 Гемостази коагулясионї ……………………………… 141 Системаи зидди лахташавии хун …………………… 141 Масъалањо ……………………………………… 144 Физиологияи системаи нафаскашї …………………… 145 Тозашавии шуш …………………………………… 146 Нишондињандањои тозашавии шуш …………… 147 Усулњои омўзиши тозашавии шуш ………………… 150 Фишори манфї дар холигии дохилиплеврагї ……… 151 Мубодилаи газњо дар шуш …………………………… 153 Таносуби тозашавї ва перфузионї ………………… 155 Газњои хун ………………………………………… 156 Танзими нафаскашї …………………………………… 163 Системаи функсионалие, ки шиддатнокии оптималии гази карбон ва оксигенро дар хун таъмин мекунад ……………………………………………………

168 Масъалањо ……………………………………………. 169 Гардиши хун …………………………………………….. 171 Хосияти мушакњои дил ………………………………… 173 Системаи гузаронандагии дил ва фаъолияти барќии он …………………………………………………………. 175 Эктрасистола ва оромии барќароркунанда ………… 180 Нерўи дил ……………………………………………… 181 Сохтори давраи кори дил ……………………… 182 Усулњои омўзиши системаи дилу рагњо …………… 184 Танзими кори дил ………………………………… 189 Тонуси марказњои асабњои дил ……………………… 194 Танзими рефлекторї сањ …………………………… 194 Танзими гуморалии кори дил ………………………… 196 Системаи рагњо ……………………………… 196 Ќонуни Гаген-Пуайзел дар гемодинамика … 198 Фишори артериявї (ФА) ……………………………… 202 Маљрои микросиркуляторї …………………………… 204 Механизми полоишию љаббиш …………………… 206 Сфинкторњои баъди капиллярї …………………… 208 Гардиши хуни регионарї ……………………………… 208 Хусусияти капиллярњои гардиши калони хун …… 208 Хусусияти капиллярњои гардиши хурди хун ……… 209 Гардиши хун дар майнаи сар ………………………… 209 Гардиши хун дар мушакњои скелетї ………………… 211 Гардиши хуни чанбарї ………………………………… 212 Гардиши хун дар пўст ………………………………… 214 Гардиши хун дар гурдањо ……………………… 214 Танзими гардиши хун ………………………………… 216 Системаи функсионалие, ки доимияти фа-ро таъмин мекунад ………………………………………………… 221 Намунаи саволномањои тестї аз боби физиологияи системаи наќлиётї …………… 223 Мундариља…………………… 251

Ф.А.ШУКУРОВ., М.Ё.ХОЛБЕГОВ., Х.А. ЃАНИЕВ ФИЗИОЛОГИЯ

(дастури таълимї)

Муњаррири техникї: Довар Самадї Тарроњи компютерї: Бунафша Љабборова

Ба матбаа 09.11.2009 супорида шуд. Ба чопаш 13.11. 2009 имзо шуд. Андозаи 60х84 1/16 Љузъи чопии шартї 15,8. Коѓази офсет. Чопи офсет. Њуруфи Times New Roman tj. Адади нашр 200 нусха.

ЉДММ «Деваштич», ш. Душанбе, хиёбони «Дўстии халќњо»- 47 Тел: 227-61-47.

Биология тибби

м 62.89.209.118 19:36, 24 сентябри 2023 (UTC)

дар Хуни бемор микдори умумии сафедахои ба 50г/л баробар аст

дар Хуни бемор микдори умумии сафедахои ба 50г/л баробар аст 109.75.50.60 16:28, 23 сентябри 2024 (UTC)

дар Хуни бемор микдори умумии сафедахои ба 50г/л баробар аст 109.75.50.60 16:31, 23 сентябри 2024 (UTC)

дар Хуни бемор микдори умумии сафедахои ба 50г/л баробар аст

дар Хуни бемор микдори умумии сафедахои ба 50г/л баробар аст 109.75.50.60 16:30, 23 сентябри 2024 (UTC)